Η ημέρα της Καθαράς Δευτέρας σηματοδοτεί την έναρξη της Σαρακοστής και παράλληλα το τέλος της Αποκριάς.
Φέτος, η Καθαρά Δευτέρα μπορεί να είναι διαφορετική. Όμως η παράδοσή μας και η αγάπη που μας δένει γύρω από το νηστίσιμο τραπέζι είναι πιο μεγάλη και ικανή να μας δώσει ελπίδα και υπομονή για τις δύσκολες ημέρες που διανύουμε.
Το νηστίσιμο φαγοπότι ξεκινάει σε πολλά ελληνικά νοικοκυριά από νωρίς και δε λείπουν βέβαια ο ταραμάς, ο χαλβάς, οι λαγάνες και πολλά άλλα νηστίσιμα φαγητά.
Εκτός όμως από το παραδοσιακό τραπέζι, με αφορμή την Καθαρά Δευτέρα αναβιώνουν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας ήθη και έθιμα, από τα οποία, μερικά είναι διαδεδομένα σε όλη την Ελλάδα, όπως το πέταγμα του χαρταετού, ενώ άλλα τελούνται σε ορισμένες μόνο περιοχές.
Γιατί ονομάστηκε Καθαρά Δευτέρα;
Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί «καθαρίζονται» πνευματικά και σωματικά. Η νηστεία διαρκεί για 40 μέρες, όσες ήταν και οι μέρες νηστείας του Χριστού. Εορτάζεται 48 ημέρες πριν την Κυριακή της Ανάστασης του Χριστού, το χριστιανικό Πάσχα.
Ουσιαστικά ονομάστηκε έτσι γιατί αφήνουμε πίσω μας όλες τις «αμαρτωλές» συνήθειες και τροφικές υπερβολές, συμπεριλαμβανομένων και των αρτύσιμων, δηλαδή των μη νηστίσιμων, φαγητών, «καθαρίζοντας» με τον τρόπο αυτό την ψυχή και το σώμα μας.
Το όνομα «Καθαρά» προήλθε από μια συνήθεια που είχαν οι νοικοκυρές το πρωί της ημέρας αυτής, να καθαρίζουν σχολαστικά με αλισίβα, δηλαδή ζεστό νερό και στάχτη, όλα τα μαγειρικά σκεύη. Στη συνέχεια τα κρεμούσαν στη θέση τους όπου και παρέμεναν αχρησιμοποίητα μέχρι να λήξει η νηστεία της Σαρακοστής.
Τι εννοούμε με τον όρο Κούλουμα
Με τον όρο κούλουμα, εννοούμε τη μαζική έξοδο του κόσμου στην ύπαιθρο και τον εορτασμό της Καθαρής Δευτέρας έξω στην φύση. Ωστόσο, αν και η λέξη Κούλουμα χρησιμοποιείται σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, η προέλευση της δεν είναι ξεκάθαρη.
Τα κούλουμα από τόπο σε τόπο γιορτάζονται διαφορετικά, με διάφορες εκδηλώσεις. Για την ετυμολογία της λέξης υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μία από αυτές είναι του πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, Νίκου Πολίτη. Σύμφωνα με τον ίδιο η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κούμουλους) που σημαίνει σωρός, αφθονία αλλά και το τέλος, δηλαδή τον επίλογο της Αποκριάς.
Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, προέρχεται από μία άλλη λατινική λέξη, τη λέξη «κόλουμνα», δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό, επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Στην Αθήνα από πολλές δεκαετίες προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τα Κούλουμα γιορταζόταν στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου όπου οι Αθηναίοι «τρωγόπιναν» καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του Ήλιου.
Γιατί τρώμε λαγάνα;
Η ιστορία της λαγάνας ξεκινάει από την αρχαιότητα και φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Ο Αριστοφάνης την αναφέρει στις «Εκκλησιάζουσες» αλλά και ο Οράτιος στα κείμενά του αναφέρει ότι η λαγάνα είναι «Το γλύκισμα των φτωχών».
Η λαγάνα είναι ένας άζυμος άρτος που συνηθίζεται να τρώγεται την Καθαρά Δευτέρα. Η λαγάνα φτιάχνεται χωρίς προζύμι και συμβολίζει το ψωμί που έτρωγαν οι Ισραηλίτες κατά τη νύχτα της Εξόδου τους από την Αίγυπτο, υπό την αρχηγία του Μωυσή.
Γιατί πετάμε χαρταετό;
Ο λόγος που πετάμε χαρταετό, κατά την ελληνική παράδοση θυμίζει αρκετά τον λόγο που ισχύει και το κινεζικό έθιμο.
Συμβολίζει το πέταγμα της ψυχής προς τον ουρανό και ουσιαστικά προς τον Θεό. Οι άνθρωποι πιο παλιά πίστευαν ότι, όσο πιο ψηλά φτάσει ο χαρταετός, τόσο πιο πιθανό ήταν να ακούσει ο Θεός τις προσευχές τους.
Ο λόγος που το έθιμο αυτό συμβαίνει κατά την Καθαρά Δευτέρα, δεν είναι τυχαίο, αφού πρόκειται για την πρώτη μέρα της Σαρακοστής, κατά την οποία οι χριστιανοί ξεκινούν την σωματική και πνευματική κάθαρση.
Δεν ξέρουμε που και πότε ξεκίνησε η συγκεκριμένη παράδοση, όμως το πιο πιθανό είναι οι Κινέζοι να έκαναν την αρχή. Οι χαρταετοί στην Κίνα έκαναν την εμφάνισή τους πριν από 3.000 χρόνια περίπου.
Η «Κυρά Σαρακοστή», το έθιμο που χάνεται
Η «κυρά-Σαρακοστή» λειτουργούσε ως ένα αυτοσχέδιο ημερολόγιο, το οποίο φτιαχνόταν το απόγευμα της Καθαράς Δευτέρας και βοηθούσε «τους παλιούς» να μετρούν τις εβδομάδες που μεσολαβούσαν μέχρι την Μεγάλη Εβδομάδα. Συνήθως, ήταν η ζωγραφιά, μιας γυναίκας με μαντήλι στο κεφάλι, επτά πόδια, σταυρωμένα χέρια, επειδή προσευχόταν, και χωρίς στόμα, διότι νήστευε όλη αυτή την περίοδο.
Κάθε Σάββατο, ξεκινώντας από το Σάββατο που ακολουθούσε μετά την Καθαρά Δευτέρα, η κυρά-Σαρακοστή «έχανε» ένα πόδι. Το τελευταίο μάλιστα, το οποίο κοβόταν το μεγάλο Σάββατο, σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας το τοποθετούσαν μέσα στο ψωμί της Ανάσταση και σε όποιον τύχαινε, του έφερνε καλή τύχη. Εκτός από χαρτί, η κυρά-Σαρακοστή μπορεί να φτιαχτεί επίσης από ύφασμα, αλλά και από ζυμάρι.
Ορισμένα από τα πιο αστεία έθιμα
Σε όλη η Ελλάδα οι κάτοικοι υποδέχονται τη Σαρακοστή με τα δικά της ξεχωριστά έθιμα. Η έντονη αθυροστομία και η καυστική σάτιρα είναι από τα χαρακτηριστικά της Καθαράς Δευτέρας σε πολλούς εορτασμούς της ανά την επικράτεια.
Ο Αλευροπόλεμος στο Γαλαξίδι.
Είναι ένα έθιμο που διατηρείται από την τουρκοκρατία. Το έθιμο είχε ως εξής: Ντόπιοι χωρίζονται σε ομάδες που πετούν η μία στην άλλη αλεύρι και χρωματιστή σκόνη. Ένας κύκλος για τις γυναίκες, ένας για τους άντρες. Φορούσαν μάσκες ή απλώς έβαφαν τα πρόσωπά τους με κάρβουνο. Στη συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι, το βερνίκι των παπουτσιών και η ώχρα.
Του Κουτρούλη ο Γάμος στη Μεθώνη Μεσσηνίας.
Καρναβαλίστικος γάμος, που κρατάει από τον 14ο αιώνα. Στις μέρες μας, το ζευγάρι των νεονύμφων είναι δύο άντρες, που μαζί με τους συγγενείς πηγαίνουν στην πλατεία, όπου γίνεται ο γάμος με παπά και με κουμπάρο. Διαβάζεται το προικοσύμφωνο και ακολουθεί γλέντι.
Το Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων, στην Κάρπαθο.
Στο νησί της Καρπάθου έχουν ένα ξεχωριστό έθιμο, στο οποίο διακωμωδούν τις δίκες των δικαστηρίων. Εκεί λοιπόν, την Καθαρά Δευτέρα, λειτουργεί το λεγόμενο «Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων». Σ’ αυτό οδηγούνται άνθρωποι που έχουν κάνει άσεμνες πράξεις και χειρονομίες σε κάποιους άλλους, προκειμένου να δικαστούν από τους λεγόμενους«Τζαφιέδες», που είναι οι χωροφύλακες. Η δίκη εξελίσσεται σε γέλια και πειράγματα και καταλήγει σε ένα μεγάλο αποκριάτικο γλέντι.
Ο Βλάχικος Γάμος στη Θήβα.
Είναι ένα έθιμο που φθάνει στις μέρες μας περίπου από το 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών. Οι Βλάχοι, δηλαδή οι τσοπάνηδες από τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Ρούμελη, εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα.
Το θέαμα αποτελείται από έντονη μουσική που συνοδεύει τη γαμήλια πομπή. Ουσιαστικά πρόκειται για διακωμώδηση του γάμου με τον ρόλο της νύφης να παίζεται από άντρα. Κυριαρχούν παντού οι αισχρολογίες, οι υπερμεγέθεις φαλλοί, οι διάλογοι με βλάχικη προφορά μεταξύ των «συμπέθερων». Ο Βλάχικος γάμος, αποτελεί μνημείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco.
