Το Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας άνοιξε για τους ανθρώπους που κάποτε έζησαν εδώ
13 Φεβρουαρίου 2022
Μπαίνοντας στο Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας στην πλατεία Αττικής, άκουσα πως «το κοινό συνήθως ανασύρει και ταυτίζεται με μια αντίστοιχη ιστορία που γνωρίζει». Λίγα μόλις μέτρα παρακάτω, συνειδητοποίησα τη δυναμική αυτής της φράσης, όταν διάβασα ένα μικρό σημείωμα από την πράξη αυτοχειρίας του Αττίκ, που έφερε στο μυαλό μου, όχι μια άλλη ιστορία, αλλά τη δική του. Όπως ακριβώς μου την έχει εξιστορήσει η νονά μου, η οποία ήταν από τις πιο αγαπημένες του ανιψιές.
Η επιστολή της αυτοκτονίας του δεν βρέθηκε ποτέ, όπως και πολλών ακόμη ανθρώπων, των οποίων οι ιστορίες φιλοξενούνται στους τοίχους ενός μουσείου που μεταφέρει με τρόπο μοναδικό και ασύλληπτο, την αλήθεια των δύο προηγούμενων αιώνων.
Το Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας στην οδό Σωζοπόλεως 15 στην πλατεία Αττικής, είναι ένα ανεξάρτητο πολύπλευρο εγχείρημα για τις αποσιωπημένες ιστορίες της κοινωνίας μας από το Ρομαντικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και την μακροχρόνια και ενδελεχή έρευνα του ποιητή και ιδρυτή του Μουσείου, Σαμσών Ρακά από εφημερίδες, έντυπα και άλλες γραπτές πηγές από τα τέλη του 19ου και μέχρι τα μέσα του 20ου.
«Δεκάδες άνθρωποι του ανήσυχου πολιτισμού συνυπογράφουν με τα ποικιλόμορφα έργα τους το Απονενοημένο Σύνταγμα και συγκροτούν το Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας στη μνήμη όσων έκαναν πράξη τον ίδιο τους τον θάνατο, μην αντέχοντας την κακοποίηση ή την ντροπή σε τούτο δω τον τόπο».
Κάθε έργο απαιτεί χρόνο για να αφομοιωθεί στην ολότητά του, μεταφέροντας τον παρατηρητή στην εκκωφαντική σιωπή της εκάστοτε δραματικής πράξης. Όσο περιεργαζόμουν τον χώρο, η προσοχή μου στράφηκε στο δάπεδο και στα μεγάλα μαύρα γράμματα που σχημάτιζαν τρεις καταλυτικές λέξεις: «Η Ελλάδα πεθαίνει».
Σύμφωνα με τον Σαμσών Ρακά: «Το παρόν στις μητροπόλεις έχει γίνει αμείλικτο. Κατάθλιψη. Επιτήρηση. Άγχος επιβίωσης. Άγχος κατανάλωσης. Άγχος επιτυχίας. Κι έπειτα το άγχος της ενημέρωσης. Το άγχος του κοινωνικού σου ρόλου. Το άγχος της γνώμης. Το άγχος της ομορφιάς».
Αξίζει να σημειωθεί ότι την περίοδο εκείνη ήταν σύνηθες φαινόμενο να γίνεται αναφορά στις αυτοκτονίες, η οποία τις περισσότερες φορές συνοδευόταν από τη δημοσίευση επιστολής ή σημειώματος που είχε αφήσει πίσω του ο αυτόχειρας.
Όπως περιγράφει ο ίδιος εύστοχα εδώ: «Γιατί δεν γίνεται να μη γονατίσεις. Στον κόσμο της αδυσώπητης προόδου είμαστε όλοι ευάλωτοι. Μέσα στον εφιάλτη της ιστορίας είμαστε όλοι μόνοι. Μα ό,τι γονατίζει ορθώνεται ακόμη πιο ψηλά. Κι αυτό υπερασπιζόμαστε, σπάζοντας την ένοχη σιωπή, φέρνοντας στο προσκήνιο τους «Αυτοκράτορες του Εαυτού», τους αυτόχειρες της νεοελληνικής ιστορίας, επιχειρώντας μια σπάνια κατάθεση συλλογικού πένθους. Δεν πρόκειται για κάτι μακάβριο. Η αυτοκτονία γίνεται μια μοριακή αφορμή για να μπορέσουν να τεθούν τα υπαρξιακά ερωτήματα που αντιπαλεύουν το παρόν μας. Είναι οι πιο αδιάψευστοι μάρτυρες για το τι πηγαίνει λάθος στο εδώ και τώρα. Tα πληγωμένα σώματά τους μοιάζουν με ξαπλωμένα μανιφέστα που επιτίθενται στις κοινωνίες του στίγματος, της πλειοψηφίας, της τρέχουσας ηθικής, καταδεικνύοντας το κακοφόρμισμα της νεωτερικότητας.
Έχουμε ανάγκη τη γνώση τους. Πρέπει να συναισθανθούμε την εκδίωξη που τους συνέβη χωρίς υπεκφυγές. Δεν πρόκειται για κάτι μακρινό: είμαστε φτιαγμένοι από την ίδια ύλη, αντιμετωπίζοντας όμοια αδιέξοδα, τα οποία στον καιρό της πανδημίας όλο και γιγαντώνονται.
Αυτό υπερασπίζεται το «Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας»: η έννοια του πολιτισμού δεν μπορεί να σταθεί χωρίς αυτούς που τον αρνήθηκαν. Μπορεί να υπάρξει μια κοινωνία δίχως αποκλεισμούς; Αυτό είναι ένα από τα κρίσιμα ερωτήματα που θέτει ο αυτόχειρας προς εμάς και μας ενθαρρύνει να παραμείνουμε ζωντανοί, να μην χάσουμε την ελπίδα μας, και επιτέλους να αναζητήσουμε με παρρησία την ελληνική ιστορία από την πλευρά της απελπισίας».
Όλη η διαδρομή μέχρι το απονενοημένο διάβημα προκαλεί συναισθηματική φόρτιση και φέρνει τη λύτρωση στον αυτόχειρα αλλά και τον θεατή. Κάθε έργο συνοδεύεται από ένα συγκινητικό κείμενο που περιγράφει την προσωπική ιστορία και τα αίτια της αυτοκτονίας του ατόμου που πήρε μια τέτοια απόφαση. Όλα δομημένα και συγκροτημένα με τέτοιον τρόπο που σε μεταφέρουν στις συνθήκες, στον τόπο και στον χρόνο τέλεσης της τελικής πράξης.
Τα τεντωμένα σκοινιά, η τελετουργία μιας κηδείας, το χώμα, ο ήχος και ο αντίλαλος των πιο καταστροφικών σκέψεων είναι ο κορμός των έργων και το «εκκρεμές» κάθε χαμένης ζωής που βρήκε τελικά τον δρόμο για την ατομική υπέρβαση. Κείμενα, ποιήματα και δοκίμια πλέκουν περίτεχνα κάθε ιστορία ενώ καλλιτέχνες απαντούν στα κείμενα που περιγράφουν τα περιστατικά των αυτοκτονιών.
Ατελέσφοροι έρωτες, ανυπόστατες φιλίες, εργασιακά αδιέξοδα, οικογενειακά διλήμματα, οικονομικοί και πολιτικοί λόγοι και μια χώρα που πεθαίνει. Μέσα από κάθε σημείωμα, από κάθε σχέδιο που έγινε με κάρβουνο σε χαρτί και από πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό συλλαμβάνεις τις αθέατες πτυχές μιας κοινωνίας σε μαρασμό.
Ανάμεσα σε όσα διαβάζεις, ξεχωρίζουν οι σπαραξικάρδιες προσφωνήσεις: «Αγαπητέ μου πατέρα, συγχώρεσέ με. Εγώ τον αγάπησα και μ' αγαπούσε. Κανείς δεν είναι στο μέσον. Σας αποχαιρετώ»/ «Αγαπητή μου μητέρα. Αυτοκτονώ σήμερον την 27η Οκτωβρίου μετά του μνηστήρος μου. Σε παρακαλώ να με συγχωρήσης αφού ούτω ήτο πεπρωμένο».
Μια καλλιτέχνης συνομιλεί, συνδυάζοντας στο scrabble, λέξεις με την τραγική ιστορία δύο ερωτευμένων νέων που αποφάσισαν να βάλουν τέλος στη ζωή τους και τα σώματά τους βρέθηκαν αγκαλιασμένα και ξαπλωμένα πάνω σε ένα στρώμα από παπαρούνες.
Κάθε σκέψη, ενέργεια και πράξη που καταλήγει σε αυτοκτονία, είναι συγκλονιστική. Μερικές ωστόσο από αυτές «ζωντανεύουν» μπροστά στα μάτια σου. Από εικόνες τόσο περιγραφικές που δεν μπορείς παρά να αρχίσεις να συναισθάνεσαι εκείνο που συνέβη σχεδόν δύο αιώνες πριν.
Κάπως έτσι συμμετέχεις σε μια αφήγηση της Ιστορίας όπως δεν ειπώθηκε ποτέ. Σε ένα διαφορετικό εγχείρημα διάσωσης της μνήμης με πρωταγωνιστές, ανθρώπους που ένιωθαν μόνοι κι εξόριστοι και που κανείς ποτέ δεν τίμησε.
Ανάμεσα στις ιστορίες που ξεχωρίζουν από τις πρώτες λέξεις, και εκείνη που κρυβόταν εδώ και χρόνια πίσω από μια selfie και ξετυλίγει σήμερα στο μουσείο, την αυτοκτονία ενός 18χρονου στην Πάτρα του 1925.
Όσο προχωράς στον χώρο, ανακαλύπτεις όλο και περισσότερες.
- Σε μια σπηλιά της Σαλαμίνας το 1919, βρέθηκαν τα πτώματα δύο νέων. Η αστυνομική έρευνα έδειξε πως επρόκειτο για ερωτικό ζεύγος που αυτοκτόνησε με δηλητήριο μέσα σε λουκούμια.
- Ιστορικά μοναδική τριπλή αυτοκτονία τριών έφηβων κοριτσιών στην Αθήνα του 1909. Δύο αδερφές και η φίλη τους αποφασίζουν να πιούν καφέ με δηλητήριο ώστε να μην αφήσουν να τις χωρίσει το γεγονός ότι ερωτεύτηκαν και οι τρεις τον ίδιο άντρα.
«Εβαρύνθην την ζωήν μου διότι η φύσις με έκαμε άσχημη. Μόλις κατάφερα να προσελκύσω την αγάπην ενός, αμέσως τούτος με εγκατέλειψεν»: Το σημείωμα αυτό αφήνει μια εικοσάχρονη υπηρέτρια το 1907, όταν αφαιρεί τη ζωή της καταπίνοντας δηλητήριο.
Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, αν και τα σημειώματα αυτόχειρων υπηρετριών σπάνιζαν λόγω αναλφαβητισμού, αντιθέτως δεν σπάνιζαν τα απονενοημένα διαβήματά τους, καθότι αποτελούσαν μια από τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Δεκάδες υπηρέτριες ή και ενίοτε υπηρέτριες που έρχονταν στην Αθήνα κυρίως από τη νησιωτική Ελλάδα, έπεφταν θύματα εργασιακής και σεξουαλικής εκμετάλλευσης των ισχυροτέρων. Και γι' αυτό δεν αποκλείεται ορισμένες περιπτώσεις να αποτελούσαν και συγκεκαλυμμένες δολοφονίες.
Μάλιστα, ο Τύπος της εποχής φαίνεται να κατηγορεί συχνά ευθέως τον αυτόχειρα για το τραγικό του τέλος. «Ο δράστης ήτο ανισόρροπος. Είχε δε μπολσεβικικάς ιδέας», αναφέρει το δημοσίευμα για την αυτοχειρία του 25χρονου Μάριου Μόσχου το 1925.
Η έκθεση φιλοξενεί μέχρι στιγμής 90 έργα και θα εμπλουτίζεται σαν ζωντανός οργανισμός καθ' όλη τη διάρκεια του 2022, και με άλλα εικαστικά έργα, αλλά και με προβολές ταινιών, απαγγελίες, διαλέξεις κ.ά. Στον υπόγειο χώρο, φιλοξενείται ήδη βιβλιοθήκη-αναγνωστήριο με μονογραφίες των καλλιτεχνών αφιερωμένες στους αυτόχειρες.
«Στη μνήμη όσων έκαναν πράξη τον ίδιο τους τον θάνατο μην αντέχοντας την κακοποίηση ή την ντροπή σε τούτο δω τον τόπο».
Sozopolis (Σωζοπόλεως 15, πλ. Αττικής) | Έως το τέλος του 2022 | Σάβ.-Κυρ.: 4-8 μ.μ. | Ελάχιστη προαιρετική συνεισφορά στο ταμείο: € 2 | Περισσότερες πληροφορίες εδώ.
