Η Δρ Μυρσίνη Κωστοπούλου μιλάει στο jenny.gr για τα δώρα της ψυχολογίας

Μιλήσαμε με τη Δρ. Μυρσίνη Κωστοπουλου, Κλινική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέα του βιβλίου "Μιλώντας για εμάς και τα προβλήματά μας, Τα δώρα της Ψυχολογίας", από τις εκδόσεις Καστανιώτη και λύθηκαν πολλές από τις απορίες μας σχετικά με τα προβλήματα των σύγχρονων ανθρώπων.

Το βιβλίο σας «Μιλώντας για εμάς και τα προβλήματά μας» είναι ένα από τα πιο πρακτικά εγχειρίδια της κατηγορίας του, απλά γραμμένο & σε γλώσσα κατανοητή. Μπορεί το βιβλίο σας να λειτουργήσει εν μέρει ψυχοθεραπευτικά;

Ένα βιβλίο μπορεί να σε βοηθήσει να εμβαθύνεις στον εαυτό σου, να σου διευρύνει τον ορίζοντα της σκέψης σου, ακόμα και να σε ταράξει σε σχέση με τον τρόπο που αντιλαμβάνεσαι τα πράγματα γύρω και μέσα σου, σε καμία περίπτωση όμως δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ψυχοθεραπευτική πράξη, η οποία διέπεται από την ιερότητα της ψυχοθεραπευτικής σχέσης. Ένα βιβλίο ψυχολογίας όπως άλλωστε ένα βιβλίο λογοτεχνίας ή ποίησης μπορεί να λειτουργήσει εν μέρει ψυχοθεραπευτικά, εφόσον οδηγεί τον αναγνώστη σε μια διαδικασία ενεργητικής σκέψης, μιας βαθύτερης δηλαδή επεξεργασίας του έξω και του μέσα κόσμου του. Το πόσο έτοιμος όμως είναι ο αναγνώστης μόνος του απέναντι στο κείμενο που έχει μπροστά του να εισχωρήσει σε αυτήν την διαδικασία είναι σε συνάρτηση με τις άμυνες που κουβαλάει και την αποτελεσματικότητά τους στο να τον φέρνουν περισσότερο κοντά ή όχι με τον εαυτό του και την ζωή του. Η άρνηση (η μη αποδοχή της πραγματικότητας) είναι ένας ασυνείδητος και προσωρινά αποτελεσματικός τρόπος να ανακουφιζόμαστε από τα βάρη της καθημερινότητάς μας: αρνούμαστε για παράδειγμα να δούμε σημάδια ρήξης στη σχέση μας με τον σύντροφό μας, στην εικόνα του εαυτού μας σε σχέση με τη φθορά του χρόνου, αρνούμαστε να επεξεργαζόμαστε τις αναπόφευκτες ρωγμές μας, προκειμένου να επιβιώνουμε πιο ανώδυνα. Έτσι και με έναν βιβλίο, ο τρόπος με τον οποίο ο αναγνώστης θα το διαβάσει και θα το αποκωδικοποιήσει συνδέεται με τα φίλτρα του εαυτού. Τί επιλέγεις να διαβάσεις και τι επιλέγεις να μην διαβάσεις.

Το πιο επίπονο φορτίο για τη σημερινή γυναίκα είναι η επιτακτικότατα να ανταποκριθεί σε πολλαπλούς και αντιφατικούς ρόλους στη ζωή της. Ζει μια εκ των πραγμάτων καθημερινή εσωτερική σύγκρουση στην αγωνιώδη της προσπάθειά να τα καταφέρει όλα και τέλεια. Είναι το γκρίζο και υπόγειο πρότυπο της γυναικείας παντοδυναμίας που καραδοκεί και που την εξωθεί σε ένα άρρητο καθήκον να μην δυσαρεστήσει κανέναν, να μην αφήσει τα παιδιά της, να μην στερήσει αγάπη από τον σύντροφό της, φροντίδα από την οικογένεια της, να μην γεράσει, να μείνει για πάντα άφθαρτη και ανθεκτική. Το στρες της σημερινής γυναίκας όταν γίνει μακροχρόνιο μπορεί να την οδηγήσει στο φαινόμενο της «εργασιακής εξουθένωσης» (burnout): χαμηλή ενεργητικότητα, συναισθηματική εξάντληση, πονοκέφαλοι, δυσκολίες στην ικανοποίηση, χαμηλή ανοχή σε ασθένειες, μειωμένη εργασιακή απόδοση, κοινωνική απομόνωση. Η κατάθλιψη είναι μια ύπουλη ‘βλάβη’ που καιροφυλακτεί στη γυναίκα που φτάνει στα όρια της εξάντλησης, αλλά και στη γυναίκα που δεν εργάζεται και νιώθει ανεπαρκής απέναντι στο πρότυπο της γυναικείας παντοδυναμίας… Θολό το τοπίο που περιβάλλει τη σημερινή γυναίκα. Εκείνη σήμερα οφείλει να είναι ο εαυτός της, υποκείμενο των επιθυμιών και των αναγκών της και να αντιστέκεται σε οτιδήποτε την κάνει να νιώθει έρμαιο των επιταγών των άλλων. Συχνά όμως αυτό το «να είμαι ο εαυτός μου» βιώνεται σαν ένα επιπλέον επιτακτικό φορτίο. Ο εαυτός μας έτσι κι αλλιώς δεν είναι ποτέ ενιαίος, αλλά πολλαπλός, και οι ρωγμές, οι ασυνέχειες, οι αντιφάσεις και τα αδιέξοδα μαζί με το βλέμμα του άλλου, συνθέτουν τον πυρήνα αυτού που ονομάζουμε «εαυτός».

Η κατάθλιψη ανέκαθεν αγαπούσε την γυναίκα και είχε διαχρονικά το «προνόμιο» να είναι ένα φαινόμενο σχεδόν αποκλειστικά δικό της. Η γυναίκα όταν μελαγχολεί έχει την τάση να τα βάζει με τον με αυτό της, να θεωρεί ότι εκείνη φταίει. Είναι το σύμπτωμα της αυτομομφής, μια βαθειά πτυχή της κατάθλιψης. “Φταίω, δεν αξίζω, δεν επαρκώ, δεν είμαι αγαπητή”. Τελευταία στην Ελλάδα της κρίσης παρατηρείται μια αύξηση της κατάθλιψης και στους άνδρες. Πρόκειται για ένα σιωπηλό και "παραμελημένο" φαινόμενο. Οι άνδρες μαζεύουν θλίψεις και ματαιώσεις μέσα τους απαγορεύοντας στον εαυτό τους να τις εξωτερικεύσουν για να μην προδώσουν τον ανδρισμό που τους επιτάσσει το φύλο τους. Καταθλιπτικός άνδρας ίσον αδύναμος άνδρας στα μάτια του κόσμου. Ένας άνδρας μελαγχολικός νιώθει λοιπόν ότι προδίδει τον ρόλο του στα μάτια της γυναίκας του, των παιδιών του, του εαυτού του, κάτι που τον θυμώνει και που μεταμορφώνει το βίωμα της κατάθλιψης σε μια επιθετικότερη για αυτόν διαδικασία. Αλκοολισμός, καταχρήσεις, βία, αυτοκαταστροφικότητα, αλλά και αυτοκτονικότητα. Ενώ οι γυναίκες νοσούν από κατάθλιψη δύο φορές συχνότερα από τους άνδρες και κάνουν περισσότερες απόπειρες αυτοκτονίας, το ποσοστό των ανδρών που ολοκληρώνουν την αυτοκτονία είναι τετραπλάσιο.

Πόσο άνετα συζητάει τα σεξουαλικά προβλήματα με τον σύντροφό της η σύγχρονη Ελληνίδα;

Θεωρώ ότι ενώ η γυναίκα έχει συμφιλιωθεί περισσότερο με το σώμα της και με την σεξουαλικότητά της, η σεξουαλική απελευθέρωση εξακολουθεί να παραμένει μια γκρίζα ζώνη. Ύπουλα ενοχοποιημένη. Οι αναπαραστάσεις της γυναικείας σεξουαλικότητας που ταυτίζουν το σεξ με την παρεμπόδιση του εαυτού, την προδοσία της γυναίκας αυτής που είναι πιστή στον άνδρα και έξω από τα δικά της θέλω, που λειτουργεί σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα ως μητέρα αυτοθυσιαζόμενη πάντα, είναι προϊόντα ιστορικών καταβολών και εδραιωμένων συμβολισμών του γυναικείου φύλου. Η γυναίκα παραμένει φοβισμένη σεξουαλικά περισσότερο από τον άνδρα ακόμη και αν η συμπεριφορά της δείχνει το αντίθετο και έχει μια ενεργό σεξουαλική ζωή . Τα κατάλοιπα αυτά δύσκολα φεύγουν. Ας αναρωτηθεί ο καθένας μέσα μας αν μια απελευθερωμένη σεξουαλικά γυναίκα μας δημιουργεί τα ίδια συναισθήματα με έναν σεξουαλικά απελευθερωμένο άνδρα. Σημαντικό ρόλο παίζουν οι οικογενειακές της καταβολές και τα παιδικά της βιώματα. Ένα παρελθόν που χαρακτηρίζεται από αυταρχισμό, υπερπροστατευτικότητα, ενοχοποίηση του σεξ και αμφιθυμίας των ίδιων των γονιών για το δικαίωμα της σεξουαλικής έκφρασης της κόρης τους είναι μάλλον μια κακή συνταγή. Τα σεξουαλικά ταμπού των γονιών δύσκολα φεύγουν από τη μνήμη της μετέπειτα ενήλικης γυναίκας και την οδηγούν εύκολα στη χαμηλή αυτοεκτίμηση και τη συνολική δυσαρμονία με τον εαυτό της χτίζοντας εμπόδια στην ικανότητά της να μπει σε σχέση εγγύτητας με τον άλλον.

Το φαγητό και το συναίσθημα έχουν μια σχεδόν “ερωτική” σχέση μεταξύ τους. Οι συναισθηματικές ματαιώσεις μας οδηγούν στην ανάγκη μιας άμεσης εκφόρτισης και ανακούφισης, κάτι που εύκολα προσφέρει το φαγητό, το οποίο συνήθως είναι και κάτι το εύκολα προσβάσιμο. Μας δίνει στη στιγμή, μια άμεση στοματική ικανοποίηση. Μας προσφέρει το «δώρο» μιας αίσθησης πληρότητας, η οποία αντισταθμίζει το υπάρχον ψυχικό κενό. Η γυναίκα που διακατέχεται από θλίψη, από ενοχές με τον εαυτό της από ανεπεξέργαστα συναισθήματα θυμού, άγχους, πανικού, φόβου, από ματαιώσεις στην σχέση της με τον σύντροφό της, από ένα χρόνιο συναίσθημα ανικανοποίητου, αλλά και από μια έντονη ενασχόληση με το βάρος της, είναι πιο επιρρεπής στο να φάει πολύ και ανεξέλεγκτα. Εδώ, το φαγητό μεταμορφώνεται σε όχημα συναισθηματικής ασφάλειας, ρύθμισης και πρόσκαιρης “αγάπης” που μέσα της νιώθει να της λείπει είτε από την σχέση της με τους σημαντικούς άλλους είτε από τον ίδιο της τον εαυτό. Όμως η γυναίκα που όταν είναι θλιμμένη δεν τρώει, είναι σαν να απαγορεύει στον εαυτό της το οξυγόνο της, την ικανοποίησή της και να τιμωρεί τον εαυτό της μέσα από την στέρηση. Είναι μια αυτοεπιβαλλόμενη και σκληρή διαδικασία που συνήθως συνδέεται και με άλλα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως είναι ο ψυχαναγκασμός, η τελειομανία, οι ενοχές, ο εσωτερικός αυταρχισμός και η ροπή στην κατάθλιψη.

Η μητέρα σας είναι η γνωστή ψυχολόγος Φωτεινή Τσαλίκογλου με άκρως σημαντικό έργο στην επιστημονική & συγγραφική της φαρέτρα. Πώς επηρέασε την πορεία σας & αν πρέπει να κρατήσετε μια συμβουλή της σε σχέση με τη δουλειά σας, ποια είναι αυτή;

Η μητέρα μου Φωτεινή, συγγραφέας σπουδαίων για εμένα μυθιστορημάτων και καθηγήτρια Ψυχολογίας ήταν και είναι πάντα για εμένα μαμά. Το σύμβολο της θαλπωρής και μιας απρουπόθετης και άνευ όρων αγάπης. Δεν με καταπίεσε ποτέ σε τίποτα και μου προσέφερε το πολυτιμότερο αγαθό, αυτό του να είμαι ο εαυτός μου και να μην φοβηθώ ότι θα χάσω την αγάπη της αν κάνω κάτι έξω από τα δικά της θέλω. Η βαθειά αυτή ελευθερία με έκανε παραδόξως να επιλέξω να γίνω και εγώ ψυχολόγος χωρίς να νιώθω ότι έκανα κάτι που δεν ήταν απόλυτα δικό μου. Τη θαυμάζω σαν γυναίκα πάνω από όλα και εκτιμώ το βαθύ δημιουργικό και υπαρξιακό άγχος της που την κάνει να μην κοιμάται τις νύχτες και να κρατά ένα μολύβι και ένα κομμάτι χαρτί… «Μην εφησυχάζεσαι ποτέ» είναι μια συμβουλή της που μου δίνει την ώθηση να προσπαθώ να αγγίζω την ευτυχία. Θαυμάζω πάντα τον τρόπο που κατάφερε να μην θυσιάσει στο όνομα μιας στενά εννοούμενης καριέρας, τη δημιουργικότητα της και τη σημασία που αποδίδει στη σχέση της με τους σημαντικά άλλους ανθρώπους της ζωή της όπως είναι ο άνδρας της, το παιδί της και οι κόρες μου.

Πόσο εύκολο ή μη είναι να αποστασιοποιηθείτε από τα περιστατικά σας & να μην τα «κουβαλάτε» στο σπίτι;

Νομίζω ότι είναι μια μαθημένη ουδετερότητα που με την πάροδο του χρόνου γίνεται το δεύτερο δέρμα του ψυχολόγου. Αλήθεια, είναι τόσο σκληρό, αλλά πραγματικό το πόσο εύκολα μαθαίνεις να διαχειρίζεσαι τον ανθρώπινο πόνο και να κλείνεις μετά τον διακόπτη. Ίσως γιατί η επιβίωση σε καθοδηγεί τυφλά. Η καθημερινή εξοικείωση με τον ανθρώπινο πόνο και τη βαρύτητα της οδύνης γίνεται αναπόφευκτα μια σχεδόν “φυσιολογική” διαδικασία. Σαν τον χειρούργο που βγάζει έναν όγκο από τον ασθενή του και τον λυτρώνει, έτσι και εγώ νιώθω την ικανοποίηση αυτήν όταν δω τα βάρη των ασθενών μου να μετασχηματίζονται σε δημιουργικές για τους ίδιους διαδικασίες. Όμως σε ορισμένες περιπτώσεις είμαι ευάλωτη στο να νιώσω ότι - όπως ο χειρούργος που ο ασθενής του πεθαίνει στο χειρουργικό κρεβάτι- δεν μπορώ να κάνω τίποτε για αυτόν και να δεχθώ αναπόφευκτο ανθρώπινο αδιέξοδο. Η δυσκολία του ψυχοθεραπευτή είναι να αντέξει να αποδεχθεί την τρωτότητά του, ότι δεν είναι παντοδύναμος και δεν θα σώσει τον κόσμο από την θλίψη του.

Μπορεί ένας καλός φίλος να καλύψει την ανάγκη της ψυχανάλυσης;

Η σημασία του δεσμού είναι ίσως από τα πιο σημαντικά θεμέλια της ψυχικής μας ζωής χωρίς όμως να υποκαθιστά την ψυχοθεραπευτική σχέση. Έτερον εκάτερον. Οφείλουμε να καλλιεργούμε τις φιλίες μας ως κόρη οφθαλμού. Χωρίς ψυχολόγο μπορούμε να υπάρξουμε, χωρίς δεσμούς όμως όχι.