Αποσπάσματα συνέντευξης της ιστορικού Joanna Bourke στον Πολυχρονίου Χρόνη για το περιοδικό "Ε" στις 15-5- 2011.
" Όταν οι άνθρωποι κυριαρχούνται από τι φόβο υιοθετούν πιο εύκολα τις ατομικές λύσεις".
Από την 11 Σεπτεμβρίου 2001 οι δυτικές κοινωνίες βιώνουν μία έντονη κατάσταση διαρκούς φόβου και ανασφάλειας που επιβάλλεται στο όνομα της καταπολέμησης της τρομοκρατίας, αλλά ενισχύεται πλέον όλο και περισσότερο από τη διαμόρφωση μιας πολιτικοοικονομικής κουλτούρας που στοχεύει να εδραιώσει στον κοινό νου την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει εναλλακτική στη φριχτή εκδοχή του παρόντος. Υπό αυτήν την έννοια, η πολιτική του φόβου έχει απλωθεί διάχυτα πάνω από τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Και η πρόσφατη εξόντωση του Οσάμα Μπιν Λάντεν, ενός ατόμου που για τη Δύση αποτελούσε προσωποποίηση του φόβου, μάλλον δεν πρόκειται να μας απαλλάξει από αυτόν όπως εύστοχα μας λέει η αυστραλή ιστορικός του δυτικού ιμπεριαλισμού.
Όμως υπήρξε καμία ιστορική εποχή που να μην επικρατούσε το συναίσθημα του φόβου ανάμεσα στους ανθρώπους;Οι ιστορικοί μας διαβεβαιώνουν πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει και πως ο φόβος ήταν ανέκαθεν κυρίαρχο συναίσθημα. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο ο Θουκυδίδης μας εξηγεί ότι ο φόβος της Σπάρτης απέναντι στην αυξανόμενη δύναμη της Αθήνας έκανε τον πόλεμο αναπόφευκτο. Πολλούς αιώνες αργότερα, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο φόβος για μία πυρηνική σύγκρουση ήταν τόσο έντονος που οδήγησε σε άνθηση την οικοδόμηση αντιπυρηνικών καταφυγίων στις ΗΠΑ, ενώ στα σχολεία γίνονταν τακτικά ασκήσεις στα παιδιά για να τα προετοιμάσουν για το ενδεχόμενο μιας πυρηνικής επίθεσης. Αυτό κι αν αποτελούσε κατάσταση μαζικού φόβου! Αλλά τι ακριβώς είναι ο φόβος; Ένα συναίσθημα που καθορίζετε αποκλειστικά από πολιτιστικούς παράγοντες και πολιτικές συγκυρίες ή αποτελεί μέρος της ίδιας της ανθρώπινης φύσης από τη στιγμή που το σώμα είναι τόσο ευάλωτο; Βιολογικά, ο φόβος αποτελεί αναμφίβολα μηχανισμό αντίδρασης σε επικείμενους κινδύνους, άλλοτε πραγματικούς και άλλοτε φαντασιακούς. Μάλιστα, αν δεν υπήρχε το συναίσθημα του φόβου, ίσως η ανθρωπότητα να μην είχε φτάσει ίσαμε εδώ που βρίσκεται σήμερα. Αλλά ας δούμε πως αναλύει το φαινόμενο του φόβου υπό το πρίσμα της πολιτιστικής ιστορίας, αναλύοντας τις ψυχολογικές, κοινωνικές και πολιτικές παραμέτρους που διαμορφώνουν καταστάσεις φόβου και άγχους στις ανθρώπινες υπάρξεις και κοινωνίες.
Από όλα τα συναισθήματα που διαχέονται στη νεότερη ιστορία, ο φόβος και το άγχος είναι τα πλέον διαδεδομένα. Ποιός μπορεί να ανατρέξει στο 20 αιώνα και να αρνηθεί ότι το μίσος και ο φόβος ήταν πολύ πιο ισχυρές δυνάμεις την αγάπη; Από αυτές τις τρεις, το μεγαλύτερο και πιο δεσμευτικό συναίσθημα είναι ο φόβος. Μαζί με το άγχος, ο φόβος είναι το συναίσθημα που κυριαρχεί στη νεωτερικότητα. Ο φόβος κυριαρχεί σε όλους μας. Εκεί που δεν το περιμένουμε κάνει την εμφάνισή του και και στοιχειώνει τις ζωές μας.
Ορισμένοι ιστορικοί έχουν πει ότι η παρακμή της μαγείας από το 18ο αιώνα, μαζί με τη άνοδο της επιστήμης και της ορθολογικής σκέψης, οδήγησαν στον περιορισμό του φόβου τους τελευταίους δύο αιώνες. Το αντίθετο: η θρησκεία και κάθε είδους υπερφυσικά ¨πιστεύω" έχουν υποστεί δραματικές μετατοπίσεις εν σχέση με το φόβο, αλλά διατηρούν μία κεντρική θέση στη παραγωγή ερεθισμάτων του φόβου. Αόρατα μικρόβια και βακτήρια έχουν τον ίδιο δυναμικό ρόλο που εκπλήρωναν τα κακά πνεύματα. Για τη ακρίβεια, οι επιστήμονες έχουν αντικαταστήσει τους μάγους στη απειλή της καταστροφής του κόσμου. Η άνοδος της επιστήμες έχει περικυκλώσει τον άνθρωπο με απειλές τόσο φρικτές όσο και η πανώλη. Οι τρεις πιο τρομακτικές δημιουργίες του περασμένου αιώνα γεννήθηκαν στα εργαστήρια της επιστήμης: οι οβίδες τύπου σράπνελ, τα βιολογικά όπλα, και οι πυρηνικές βόμβες είναι τα δώρα της νεωτερικότητας, Στη νέα χιλιετία, ο φόβος και το άγχος είναι τα πιο σημαντικά συναισθήματα.
Με εντυπωσίαζε ανέκαθεν το συναίσθημα του φόβου, κυρίως επειδή αυτό μας αποκαλύπτει κάτι για τις κοινωνίες μας, τόσο για το παρελθόν όσο και για το σήμερα. Η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους μεταβάλλονται οι φόβοι μας βοηθά να δούμε με μία διεισδυτική ματιά την καθημερινότητα. Ακόμα και ο πλέον βασικός φόβος, αυτός του θανάτου, έχει υποστεί μεγάλες μετατοπίσεις. Σε προηγούμενες εποχές, οι άνθρωποι ήταν τρομοκρατημένοι από την προοπτική ενός ξαφνικού θανάτου, δηλαδή ενός θανάτου που τους έδινε το χρόνο να βελτιωθούν απέναντι στο Θεό ή να μετανιώσουν για τις αμαρτίες τους. Αντίθετα, οι άνθρωποι σήμερα τείνουν να προτιμούν ένα γρήγορο ξαφνικό τέλος. Ο ξαφνικός θάνατος σήμερα δεν φοβίζει.
Αυτό που κάνει τους ανθρώπους να ανησυχούν περισσότερο είναι η εκτενής επέκταση της ζωής όταν έχουν χάσει τη δυνατότητα όλων των απολαύσεων.
Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι είναι λάθος να υποθέτουμε πως ο φόβος είναι υποχρεωτικά κάτι "κακό" . Σε πολλές περιπτώσεις ο φόβος είναι το κατάλληλο συναίσθημα. Οπωσδήποτε, οι γονείς πράττουν σωστά όταν μερικές φορές προκαλούν φόβο στα παιδιά: το να διασχίζουν τους δρόμους, να παίζουν με τη φωτιά και να αγγίζουν ηλεκτρικές πρίζες είναι πράγματα που τα παιδιά πρέπει να μάθουν να φοβούνται.
Σε στιγμές καταστροφής ή όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μία σοβαρή απειλή το να βάζουμε στα πόδια είναι μία ωφέλιμη αντίδραση φόβου. έχουμε δικαίωμα να φοβόμαστε. ένας κόσμος δίχως φόβο θα ήταν βαρετός. Φανταστείτε ένα κόσμο όπου ο θάνατος θα ήταν ασήμαντος όσο και ένα απλό γεύμα...
Μπορούμε να ενεργοποιήσουμε το φόβο για παράδειγμα, για να χτίσουμε κοινότητες με αλληλεγγύη προς τους ευάλωτους ανθρώπους ανάμεσα μας. Ο φόβος μπορεί να προκαλέσει τη προσοχή μας και να ακονίζει την κρίση μας, ενθαρρύνοντας μας να δώσουμε περισσότερη προσοχή σε άλλους ανθρώπους μέσα στις κοινότητες μας που είναι οικονομικά αδύνατοι και κοινωνικά περιθωριοποιημένοι. Ένας κόσμος δίχως το συναίσθημα του φόβου θα ήταν ένας κόσμος δίχως αγάπη.
