Καθώς τα χρόνια περνούν, οι οικογενειακές σχέσεις περνάνε από διάφορα στάδια με ένα σημαντικό σταθμό στην εφηβεία των παιδιών.
Τόσο τα παιδιά-έφηβοι, όσο και οι γονείς αλλάζουν. Οι γονείς συμβαίνει να έχουν επαγγελματικές πιέσεις, άγχος για το μέλλον των παιδιών και πολλά άλλα ενώ παράλληλα τα παιδιά ζουν τις δικές τους αγωνίες και τις αλλαγές στη δική τους ζωή. Συγκρούσεις και ένταση είναι χαρακτηριστικά συμπεριφοράς ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας αυτή την περίοδο που άλλες φορές είναι έντονα και «καταστροφικά», άλλες φορές μπορεί να περάσουν ανώδυνα. Αυτό είναι κάτι που εξαρτάται από την ομαλή ή όχι λειτουργία του «συστήματος οικογένεια».
Η οικογένεια είναι ένα «σύστημα» που καθορίζεται από τη σχέση γονέων- παιδιών. Όπως κάθε σύστημα, έτσι και η οικογένεια αποτελείται από μέλη, που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με σχέσεις δράσης-αντίδρασης.
Τι σημαίνει αυτό;
Κάθε συμπεριφορά ή προσπάθεια ικανοποίησης των αναγκών ενός μέλους προκαλεί αντίδραση σε κάποιο άλλο μέλος. Έτσι λοιπόν, οι γονείς συμπεριφέρονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο και τα παιδιά αλληλεπιδρούν.
Ποιες είναι οι μορφές αλληλεπίδρασης;
Οι ειδικοί διακρίνουν τρία μοντέλα που περιγράφουν τα πιο συνηθισμένα οικογενειακά συστήματα.
Το απολυταρχικό μοντέλο:
Το μοντέλο αυτό ενσαρκώνεται από αυστηρούς γονείς με μέσο διαπαιδαγώγησης την τιμωρία. Οι γονείς είναι απόλυτοι, συναισθηματικά παγεροί και προσπαθούν να έχουν τον απόλυτο έλεγχο στην ανατροφή και τη ζωή των παιδιών τους. Τα παιδιά μεγαλώνουν σ’ ένα απορριπτικό και γεμάτο πίεση περιβάλλον. Μοιάζουν περισσότερα με στρατιωτάκια παρά με παιδιά καθώς εκπαιδεύονται να συμπεριφέρονται με αποδεκτό τρόπο πάντοτε, να σέβονται και να υπακούν τους γονείς τους. Οι απολυταρχικοί γονείς δεν επιτρέπουν στους έφηβούς τους να εκφράσουν συναισθήματα, αντιρρήσεις και σκέψεις. Ουσιαστικά, δεν επικοινωνούν με το παιδί αλλά «απαιτούν» από αυτό.
Ποιες οι συνέπειες αυτές στην ψυχολογία των παιδιών, τόσο στο σύστημα στη παρούσα φάση όσο αργότερα στη μετέπειτα ζωής τους;
Το αποτέλεσμα είναι εξαρτημένα με παιδιά, χωρίς αυτοπεποίθηση, παθητικά, όχι τόσο υπεύθυνα, χωρίς υψηλούς στόχους. Φέρονται υπόδουλα σε κάθε μορφή εξουσίας και νοιάζονται περισσότερο για το αν θα είναι αποδεκτά από τον περίγυρο παρά για το αν θα είναι πραγματικά ευτυχισμένα. Στην εφηβεία τα άτομα αυτά ανάλογα με το βαθμό εξουσίας που έχουν δεχθεί, συνήθως αντιδρούν με τρεις τρόπους. Οι ειδικοί συνηθίζουν να τους χαρακτηρίζουν ως «μηχανισμούς αντιμετώπισης».
- Η Πάλη περιλαμβάνει: ανταπόδοση χτυπήματος, αντεπίθεση στην εξουσία με εξουσία, ενεργητική και παθητική επιθετικότητα.
- Η Φυγή: είναι η δραπέτευση από την εξουσία με τη εξουσία με τη φυσική ή ψυχολογική απόσυρση.
- Η Υποταγή: είναι η παραίτηση ή η παράδοση στην εξουσία, η συμμόρφωση, η υπακοή συχνά συνοδεύονται από δυσαρέσκεια και μειωμένη αυτοεκτίμηση. Το υποταγμένο άτομο αρνείται τις αξίες και τις ανάγκες του, συχνά γίνεται δουλοπρεπής.
Επιτακτικό-Αποδεκτικό Μοντέλο:
Οι επιτακτικοί γονείς (ως όρος της ψυχολογίας) είναι ίσως το κατάλληλο πρότυπο γονέων για τη διατήρηση της ισορροπίας τόσο της οικογένειας όσο και του κάθε μέλους της χωριστά. Είναι οι γονείς που θέτουν σαφή όρια, έχουν συγκεκριμένες και όχι παράλογες απαιτήσεις από τα παιδιά τους, εφαρμόζουν περισσότερο τις «αμοιβές»-επιβραβεύσεις στα παιδιά προκειμένου να ενισχύσουν τις σωστές συμπεριφορές και τιμωρούν τις αρνητικές πράξεις όχι με βία αλλά με ποινές τύπου «αφαίρεσης προνομίων». Ο έφηβος μεγαλώνει σε ένα ζεστό, αποδεκτικό, δημοκρατικό κλίμα όπου έχει ενεργό ρόλο στη λήψη αποφάσεων (παρόλο που η τελική απόφαση λαμβάνεται από τους γονείς), μπορεί να συζητήσει τα προβλήματα και τις ανησυχίες του με τους γονείς του, να λάβει από αυτούς σεβασμό, αγάπη και υποστήριξή.
Έχει παρατηρηθεί ότι όσο περισσότερο οι γονείς σέβονται τη γνώμη των παιδιών και συζητούν μαζί τους, τόσο τα παιδιά σέβονται τους γονείς τους, θέλουν να τους μοιάσουν και οι πράξεις ή ακόμη και οι παρέες τους είναι αποδεκτές από τους γονείς τους. Οι έφηβοι που ζουν σε μια τέτοια οικογένεια γίνονται άτομα με αυτοέλεγχο, συναισθηματική επάρκεια, αισιοδοξία και στόχους.
«Επιτρεπτικό» Μοντέλο:
Γονείς αυτού του μοντέλου δεν παρουσιάζουν σταθερότητα στον τρόπο με τον οποίο ανατρέφουν τα παιδιά τους. Είναι αναποφάσιστοι. Παρέχουν στο παιδί ελευθερία, μα προφανώς με λάθος τρόπο, αφού δεν οροθετούν τα πράγματα, δεν χρησιμοποιούν πειθαρχία, δεν δίνουν στα παιδιά να καταλάβουν τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματά τους και γενικά αποφεύγουν την ανάληψη μεγάλων ευθυνών. Οι ίδιοι σαν άτομα χαρακτηρίζονται από ανταγωνιστικές τάσεις, έντονη επιθυμία να είναι αρεστοί και δεν έχουν τις καλύτερες σχέσεις με την εξουσία.
Τα παιδιά αυτών των οικογενειών νιώθουν ανασφάλεια. Ακόμα, πιστεύουν πως οι γονείς τους δεν το αγαπούν. Είναι ανεξάρτητα, αλλά δεν χειρίζονται σωστά την ανεξαρτησία τους, δεν αναπτύσσουν το αίσθημα της κοινωνικής υπευθυνότητας και δε μάχονται ιδιαίτερα για τους στόχους και τις φιλοδοξίες τους.
Τα παραπάνω μοντέλα δεν έχουν σαν στόχο να περιγράψουν τύπους γονιών αλλά τις συνέπειες που έχει η συμπεριφορά τους στην ανατροφή και ψυχοσύνθεση των παιδιών.
Το επιτρεπτικό μοντέλο λοιπόν δεν είναι χαρακτηρίζει τους καλούς γονείς, αλλά μια «πρόταση» για τη δημιουργία ήρεμου, δημοκρατικού οικογενειακού κλίματος. Για παιδιά με συναισθηματική αυτάρκεια, αυτοπεποίθηση, στόχους και αξίες.
Εκτός από το επιτακτικό-αποδεκτικό μοντέλο, υπάρχουν δύο λέξεις-κλειδιά που συμβάλλουν στην καλή λειτουργία του «συστήματος οικογένεια» και είναι η επικοινωνία και η αποδοχή.
Η επικοινωνία αποτελεί θεμέλιο λίθο για μια αρμονική σχέση. Είναι σημαντικό να επικοινωνούν οι γονείς με τα παιδιά από πολύ νωρίς. Δεν υπάρχει τίποτα πιο σημαντικό από να ξέρει κάποιος ότι υπάρχει ένας άνθρωπος που τον αποδέχεται και μπορεί να τον καταλάβει. Η ενσυναίσθηση και η αγάπη είναι οι βάσεις για την τέλεια σχέση.
Πόσο γνωστή είναι φράση «όλοι οι γονείς αγαπάνε τα παιδιά τους». Μήπως τελικά είναι μύθος; Το γεγονός ότι κάποιος γίνεται βιολογικά γονιός δε σημαίνει ότι είναι και συναισθηματικά έτοιμος να ανταποκριθεί στο ρόλο αυτό. Είναι απαραίτητο να δείχνετε καθημερινά στα παιδιά ότι τ’ αγαπάτε, με λόγια και πράξεις. Στην εφηβεία, υπάρχει ένας λόγος παραπάνω να τους το δείχνετε. Τίποτε δεν εννοείται και στη φάση αυτή, οι έφηβοι αμφισβητούν τα πάντα μέχρι να τα κατανοήσουν.
