Ο Συνήγορος του Παιδιού είναι ένα παρακλάδι του Συνηγόρου του Πολίτη, μιας συνταγματικά κατοχυρωμένης ανεξάρτητης αρχής που παρέχει δωρεάν υπηρεσίες σε όλους τους πολίτες. Έτσι λοιπόν, το 2003 ξεκίνησε και ο κύκλος για τα δικαιώματα των ανηλίκων που επεκτείνει την αποστολή του Συνηγόρου του Πολίτη στο πεδίο της προάσπισης και προαγωγής των δικαιωμάτων του παιδιού. Μιλήσαμε με τον Συνήγορο και πήραμε μερικές σημαντικές και άκρως κατατοπιστικές απαντήσεις.
Tί μπορεί να κάνει πρακτικά ο συνήγορος του παιδιού εάν διαπιστωθεί πως παραβιάζονται ακρογωνιαία δικαιώματα του παιδιού π.χ. κακοποίηση ή εκμετάλλευση; Ο Συνήγορος του Παιδιού δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του Συνηγόρου του Πολίτη το 2003 με στόχο την προστασία και προώθηση των δικαιωμάτων του παιδιού. Παρεμβαίνει μέσω αναφορών ή και αυτεπάγγελτα, ενεργοποιώντας υπηρεσίες και διατυπώνοντας προτάσεις. Απαντώντας λοιπόν στην ερώτηση σας, σε περίπτωση καταγγελίας για παραβίαση δικαιώματος παιδιού, ο Συνήγορος του Παιδιού καταρχήν διερευνά τι έχει συμβεί και ποιοι εμπλέκονται στην υπόθεση, ποιο είναι το νομικό πλαίσιο, τι ενέργειες έχουν γίνει μέχρι σήμερα, και παρεμβαίνει είτε με έγγραφες προτάσεις και συστάσεις, είτε με αυτοψία και επί τόπου διαμεσολάβηση, είτε ενεργοποιώντας τις υπάρχουσες κατάλληλες υπηρεσίες, αναλόγως για τι είδους παραβίαση μιλάμε. Στο παράδειγμα που αναφέρετε, κακοποίηση ή εκμετάλλευση, ο Συνήγορος αναζητά τους κατάλληλους φορείς και υπηρεσίες για να προσφέρουν τη στήριξή τους στο παιδί και αναλόγως ίσως και σε μέλος της οικογένειάς του, παρακολουθεί τις ενέργειές τους και κατευθύνει αναλόγως αν χρειάζονται περαιτέρω ενέργειες ή παραπομπές σε άλλους φορείς. Οι υπηρεσίες αυτές συνήθως είναι ψυχοκοινωνικές ή ιατρικές υπηρεσίες και σε σοβαρές περιπτώσεις, εάν κριθεί απαραίτητη πχ η απομάκρυνση του παιδιού από το περιβάλλον του, ενεργοποιούνται οι εισαγγελικές αρχές και τα ιδρύματα. Βέβαια υπάρχει και η περίπτωση που παιδιά, κυρίως έφηβοι, γράφουν στο Συνήγορο του Παιδιού (μέσα από τη ιστοσελίδα του και τη φόρμα «Ρωτάω το Συνήγορο») και ζητούν ενημέρωση ή βοήθεια για να αντιμετωπίσουν διάφορα προβλήματά τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο Συνήγορος πάντα απαντά και καθοδηγεί το παιδί πως θα αναζητήσει λύσεις ή βοήθεια από κάποια κατάλληλη υπηρεσία.
Έχετε διαπιστώσει αύξηση της παιδικής εργασίας τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης και αν ναι, σε ποιο ποσοστό; Η αύξηση της παιδικής εργασίας συνδέεται με την πρόωρη σχολική διαρροή και την οικονομική αδυναμία των οικογενειών. Δυστυχώς, στη χώρα μας δεν υπάρχουν ερευνητικά στοιχεία για την παιδική εργασία, παρά μόνο για τα παιδιά που εργάζονται με επίσημη άδεια, έχοντας εκδώσει κάρτα ανηλίκου. Αυτές οι περιπτώσεις είναι πολύ λίγες αφού και οι εργοδότες αποφεύγουν να κάνουν νόμιμες προσλήψεις με πλήρη ένσημα σε ανηλίκους. Ο Συνήγορος εκτιμά ότι ο αριθμός των παιδιών που εργάζονται, έστω και περιστασιακά, ιδίως στην ηλικία του λυκείου, είναι μεγάλος, ανέρχεται σε μερικές δεκάδες χιλιάδες. Το πολύ λυπηρό είναι ότι ανάμεσα στα παιδιά αυτά περιλαμβάνονται και αρκετά μικρότερης ηλικίας που εργάζονται παράνομα - ανασφάλιστα στους δρόμους ή σε διάφορες επιχειρήσεις, προσπαθώντας να ενισχύσουν τα περιορισμένα εισοδήματα των οικογενειών τους.
Η παρέμβαση στην «αγία» ελληνική οικογένεια είναι ιδιαιτέρως δύσκολη σε περιπτώσεις βίας και κακοποίησης. Ποιο είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο στην αλυσίδα προστασίας ενός παιδιού από την ενδοοικογενειακή βία; Ως εμπόδια από τη μια πλευρά έχουμε παράγοντες και παθολογίες που σχετίζονται με τα ίδια τα παιδιά, όπως ο φόβος και το αίσθημα ενοχής που ένας ανήλικος μπορεί να κουβαλάει και με το οποίο μπορεί να δέχεται την άσκηση βίας ως κάτι παραδοσιακά αποδεκτό, πχ ως μέσο σωφρονισμού. Ένα παιδί επίσης φοβάται ότι αν καταγγείλει και δημοσιοποιήσει την άσκηση βίας σε βάρος του, μπορεί να ταλαιπωρηθεί χειρότερα από την έκθεσή του στις διωκτικές αρχές αλλά και από τις αντιδράσεις του περιβάλλοντός του (κουτσομπολιό, στιγματισμός, κλπ). Αυτά τα αισθήματα φέρνουν αναμφίβολα τη σιωπή. Από την άλλη υπάρχουν οι εξωτερικοί παράγοντες, που είναι η σοβαρότατη ανεπάρκεια δομών και υπηρεσιών, που θα στηρίξουν ή και θα φιλοξενήσουν τον ανήλικο, ο οποίος θα καταγγείλει ένα γεγονός κακοποίησης ή μια πάγια συνθήκη ενδοοικογενειακής βίας. Ο νόμος 3500/2006 κατά την ενδοοικογενειακής βίας βοήθησε πολύ, στο βαθμό που απαγορεύει ρητά τη βία (και λεκτική ή ψυχολογική) ως μέσο σωφρονισμού, αλλά και υποχρεώνει τους επαγγελματίες που διαπιστώνουν κάτι τέτοιο (πχ εκπαιδευτικοί) να αναφέρουν το γεγονός. Ωστόσο, όπως προανέφερα, οι δομές που θα βοηθήσουν το παιδί ψυχολογικά, θα το φροντίσουν πρακτικά ή θα το φιλοξενήσουν έστω και πρόσκαιρα, ειδικά για έναν έφηβο, είναι λίγες ή υπολειτουργούν, κι αυτό είναι ένα γεγονός με το οποίο ερχόμαστε αντιμέτωποι ήδη πριν την οικονομική κρίση. Γι’ αυτό επανερχόμαστε διαρκώς με προτάσεις προς την πολιτεία, καθώς η δημιουργία του κατάλληλου πλαισίου δεν είναι αναγκαστικά κοστοβόρα, αλλά προϋποθέτει οργάνωση, εκπαίδευση και ευρύτερες συνεργασίες.
Τα ίδια τα παιδιά ή οικείοι τους (γείτονες ή συγγενείς) επικοινωνούν περισσότερο μαζί σας σε περιπτώσεις παραβίασης δικαιωμάτων; Η πλειοψηφία των ανθρώπων που μας υποβάλουν αναφορές είναι γονείς, συγγενείς, επαγγελματίες που έχουν σχέση με παιδιά, ή ευαισθητοποιημένοι τρίτοι που αντιλαμβάνονται κάποιο περιστατικό παραβίασης. Καθώς τα παιδιά δύσκολα επισκέπτονται ή απευθύνονται στον Συνήγορο που λειτουργεί σε ώρες που τα ίδια είναι στο σχολείο, έχουμε καθιερώσει πρακτικές ώστε να προσεγγίζουμε εμείς τα παιδιά. Τα τελευταία χρόνια λοιπόν, πραγματοποιούμε πολύ συχνά επισκέψεις σε σχολεία, αλλά και σε άλλους χώρους που βρίσκονται παιδιά, όπως ιδρύματα, νοσοκομεία, καταυλισμούς, φυλακές, κέντρα κράτησης, σε όλη τη χώρα, όπου ακούμε τα παιδιά και παρεμβαίνουμε όταν χρειαστούν τη βοήθειά μας. Έχοντας ξεκινήσει με τις Ημέρες Διαλόγου με τα παιδιά, τελικά το 2009 διαμορφώσαμε κατά τα διεθνή πρότυπα το θεσμό των εφήβων συμβούλων με διετή θητεία, ώστε να ακούμε τις σκέψεις, τους προβληματισμούς και τις προτάσεις τους και να τις μεταφράζουμε σε προτάσεις προς την πολιτεία. Επίσης έχουμε τηλεφωνική γραμμή χωρίς χρέωση ειδικά για παιδιά (800 11 32000), αλλά και δυνατότητα ηλεκτρονικής επικοινωνίας μέσω μέηλ (Ρωτάω τον Συνήγορο)
«Η σιωπή δεν είναι λύση» δηλώνετε και μας βρίσκεται απόλυτους υποστηρικτές της ρήσης. Μιλάνε οι Έλληνες όταν διαπιστώσουν πρόβλημα που αντιμετωπίζει ένα παιδί στο περιβάλλον τους; Όπως σας είπα και πρωτύτερα, η σιωπή στην Ελλάδα συνδέεται με το φόβο, με την ενοχή και με το αίσθημα της ματαίωσης, ότι δεν θα βρεθεί λύση. Όμως η σιωπή αυτή κάνει τα θύματα πιο αδύναμα και τους θύτες πιο δυνατούς, και διαιωνίζει μια κατάσταση κληροδοτώντας την και στις επόμενες γενιές. Πολλοί λοιπόν ενήλικες που έρχονται σε εμάς για να καταγγείλουν μια παραβίαση, μας εμπιστεύονται το φόβο τους ότι θα στοχοποιηθούν και θα έχουν συνέπειες οι ίδιοι ή το παιδί τους. Εμείς τους διαβεβαιώνουμε ότι διεκδικώντας κανείς το δικαίωμά του μόνο ωφέλιμο μπορεί να είναι , έστω μακροπρόθεσμα. Και ότι οι φοβισμένοι ενήλικες καλλιεργούν το φόβο στα παιδιά τους, που με τη σειρά τους γίνονται οι επόμενοι φοβισμένοι ενήλικες. Το να μάθει κανείς να μιλάει είναι βέβαια πρωτίστως θέμα διαπαιδαγώγησης, γι’ αυτό επιμένουμε στις βάσεις που το σχολείο πρέπει να προσφέρει και μάλιστα υλοποιούμε δράσεις για την ενίσχυση της ακρόασης των απόψεων των παιδιών, για την υποστήριξη και ενημέρωση των εκπαιδευτικών, για την πρόσβαση σε υπηρεσίες, για τη δημιουργία σχολικών κανονισμών με τη συμμετοχή των παιδιών, κλπ. Ο στόχος μας είναι όλα τα παιδιά να ξέρουν σε ποιον μπορούν να μιλήσουν για κάποιο θέμα που τα απασχολεί, αλλά και οι μεγάλοι να μάθουν να ακούν και, όποτε χρειάζεται, να παραπέμπουν στον κατάλληλο φορέα ή επαγγελματία. Για μας το σύνθημα «Μίλα, μη φοβάσαι» προς τα παιδιά, πρέπει να συνδυαστεί με το μήνυμα «Μάθε να ακούς τα παιδιά» προς τους ενηλίκους, γονείς και επαγγελματίες.
