Κι όμως, η τέχνη απεικόνισε τον καρκίνο του μαστού πριν καν μάθουμε να τον αναγνωρίζουμε

Κάποιες φορές, η τέχνη βλέπει πριν από εμάς. Το πιστεύω πολύ αυτό. Ίσως γιατί η τέχνη δεν είναι ποτέ απλώς αισθητική, είναι παρατήρηση, διαίσθηση, «καθρέφτης» της ανθρώπινης αλήθειας. Όσο κι αν εμείς αποστρέφουμε το βλέμμα μας από πράγματα που δεν θέλουμε να προσέξουμε, εκείνη συνεχίζει να «βλέπει». Και δεν χρειάζεται να είσαι ιστορικός τέχνης για να το νιώσεις αυτό.

Για μένα, μία στιγμή, μία εικόνα, ένα συναίσθημα που νιώθω βλέποντας κάποιο έργο, αρκεί για να σταματήσω χωρίς να ξέρω γιατί. Κάτι τέτοιο μου συνέβη και πριν μερικές μέρες όσο σκρόλαρα στο Instagram. Ένα βίντεο του The Dandy (aka Φώτης Φλώρος) εμφανίστηκε στην οθόνη μου – μιλούσε για τον καρκίνο του μαστού στην τέχνη. Στο βίντεο έδειχνε πίνακες σημαντικών καλλιτεχνών, όπου απεικονίζονταν γυμνά γυναικεία σώματα με ενδείξεις καρκίνου του μαστού - σημάδια που οι καλλιτέχνες του παρελθόντος αποτύπωσαν χωρίς ακριβώς να γνωρίζουν τι πραγματικά ζωγράφιζαν. Κι αυτό είναι ακόμα πιο εκπληκτικό.

ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Καρκίνος του μαστού: Το αφιέρωμα του JennyGr είναι μια ιστορία από στήθος σε στήθος που μας κάνει να τον σκεφτούμε αλλιώς

Εκεί σταμάτησα το scroll. Του έστειλα μήνυμα. Ήθελα να μάθω περισσότερα. Να καταλάβω τι τον ώθησε να μιλήσει για αυτήν τη λιγότερο «προβεβλημένη», αλλά τόσο ουσιαστική σύνδεση: Την πρόληψη μέσα από την τέχνη.

Ο Φώτης Φλώρος μιλάει στο JennyGr για την τέχνη και τον καρκίνο του μαστού

Πριν λίγες μέρες ανέβασες ένα βίντεο στο Instragam, όπου μιλούσες για πίνακες από διάφορες περιόδους, πίνακες που απεικονίζουν σώματα γυναικών και έχουν ενδείξεις για καρκίνο του μαστού – κάτι που δεν βλέπουμε συχνά να συζητιέται. Αρχικά, λοιπόν, θέλω να σε ρωτήσω τι σε ώθησε να φέρεις αυτό το θέμα στο «φως» μέσα από την πλατφόρμα σου;

Ο Οκτώβριος, όπως είναι γνωστό, είναι μήνας ευαισθητοποίησης για τον καρκίνο του μαστού. Είναι πολύ σημαντικό ο κόσμος να ενημερώνεται για το συγκεκριμένο θέμα και να αντιληφθεί πόσο σημαντική είναι η πρόληψη. Ως ιστορικός τέχνης έψαχνα να βρω έναν τρόπο για να μπορέσω να μιλήσω για αυτό το ζήτημα μέσα από την τέχνη. Έτσι, έπεσα πάνω σε μία έρευνα που πραγματοποίησαν το 2010 τρεις ερευνήτριες του Πανεπιστημίου του Λότζ (University of Łódź) στην Πολωνία. Κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας, μελέτησαν πίνακες ζωγραφικής που απεικονίζουν γυναικεία γυμνά από διάφορες περιόδους και παρατήρησαν πως υπάρχουν ενδείξεις οι οποίες παραπέμπουν σε καρκίνο του μαστού.

Πόσο εύκολα μπορεί να βρει κάποιος πίνακες όπου στα σώματα των γυναικών υπάρχουν ενδείξεις/σημάδια καρκίνου του μαστού; Είναι κάτι που συνήθως περνάει απαρατήρητο;

Όπως αποδείχθηκε από τη συγκεκριμένη έρευνα, υπάρχουν αρκετά παραδείγματα έργων τέχνης τα οποία μπορούν να συσχετιστούν με τον καρκίνο του μαστού. Σε ένα λιγότερο υποψιασμένο μάτι μπορεί τα σημάδια αυτά να περάσουν πράγματι απαρατήρητα. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και στην πραγματικότητα.

Πολλές γυναίκες αγνοούν τα σημάδια που εμφανίζονται κατά καιρούς, αφήνοντας πολύτιμο χρόνο να περάσει. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντική η αυτοεξέταση για τον έγκαιρο εντοπισμό τυχόν αλλαγών. Η πρόληψη σώζει ζωές.

Πότε περίπου εντοπίζεται η πρώτη γνωστή απεικόνιση σε έργο τέχνης μιας γυναίκας με καρκίνο του μαστού; Υπάρχουν συγκεκριμένα έργα ή περίοδοι που ξεχωρίζουν;

Ένα από τα πιο διάσημα παραδείγματα και πιθανότατα η πρωιμότερη απεικόνιση καρκίνου του μαστού στην ιστορία της τέχνης είναι η «La Fornarina» του Raphael. Το αριστερό στήθος της γυναίκας είναι αισθητά διογκωμένο με μια ελαφρώς μπλε κηλίδα δίπλα από τη θηλή και ένα μικρό οίδημα στο αριστερό χέρι.

Άλλες ενδείξεις εντοπίζονται στον πίνακα του Michele Tosini με τίτλο «Η Νύχτα», ο οποίος βασίστηκε σε ένα γλυπτό του Michelangelo. Ο αριστερός μαστός της γυναίκας είναι αισθητά συρρικνωμένος σε σύγκριση με τον δεξί και η θηλή της έχει εισχωρήσει, σημάδια καρκίνου του μαστού.

Παρόμοια στοιχεία παρατηρούμε στην «Αλληγορία της Δύναμης» του Maso da San Friano, όπου ο αριστερός μαστός φαίνεται να είναι πρησμένος γύρω από τη θηλή και στο κάτω μέρος διακρίνεται ένας όγκος.

Στη «Βασθεβά» του Rembrandt από την άλλη, παρατηρούμε μια σκούρα κηλίδα και παραμόρφωση κοντά στο αριστερό στήθος, που μπορεί να υποδηλώνει καρκίνο του μαστού, ειδικά γύρω από τους λεμφαδένες.

Πώς έχεις δει να εξελίσσεται μέσα στην ιστορία η απεικόνιση του καρκίνου του μαστού σε πίνακες ζωγραφικής – ή στην τέχνη γενικά;

Τα περισσότερα παραδείγματα καρκίνου του μαστού εντοπίζονται σε πίνακες που φιλοτεχνήθηκαν κατά τον 16ο αιώνα. Το γεγονός αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς την περίοδο αυτή παρατηρείται ένα έντονο ενδιαφέρον για την ιατρική και την ανθρώπινη ανατομία. Οι καλλιτέχνες προσπαθούσαν να δημιουργήσουν όλο και πιο ρεαλιστικές εικόνες του ανθρώπινου σώματος αποτυπώνοντας εν αγνοία τους στοιχεία που οι σύγχρονοι επιστήμονες μπορούν πλέον να ερμηνεύσουν.

Θεωρείται απίθανο οι ζωγράφοι εκείνης της εποχής να γνώριζαν τι είναι ο καρκίνος του μαστού. Αντίθετα, εμείς σήμερα μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε και να τον αντιμετωπίσουμε.

Θεωρείς ότι το θέμα του καρκίνου του μαστού έχει συζητηθεί πολύ μέσα από την τέχνη γενικότερα – τους πίνακες ειδικότερα; Αν όχι, γιατί;

Πιστεύω πως δεν έχει υπάρξει κάποια καλλιτεχνική προσέγγιση που να εστιάζει ουσιαστικά στο ζήτημα του καρκίνου του μαστού. Παρότι στο πέρασμα της ιστορίας της τέχνης συναντάμε αναρίθμητα γυναικεία γυμνά, ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζονται είναι κατά βάσει αισθησιακός.

Το γυναικείο σώμα αντιμετωπίζεται ως αισθητικό αντικείμενο και γι’ αυτό πολύ συχνά εξιδανικεύεται.

Επομένως, κάθε στοιχείο ρεαλισμού εξαλείφεται, ιδίως όταν αυτό αφορά μία αλλοίωση του ιδανικού.

Πώς πιστεύεις ότι η τέχνη μπορεί να συμβάλει στο κομμάτι «ευαισθητοποίησης» γύρω από τον καρκίνο του μαστού;

Η τέχνη έχει από τη φύση της την ικανότητα να συγκινεί και να εμπνέει. Μπορεί να επικοινωνήσει πολύ πιο εύκολα και άμεσα μηνύματα στο κοινό και να ευαισθητοποιήσει γύρω από σοβαρά ζητήματα. Μπορεί, επίσης, να λειτουργήσει και ως μέσο έκφρασης για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν τον καρκίνο του μαστού, αλλά και να ενισχύσει την ενσυναίσθηση όσων βρίσκονται γύρω τους.

Το πιο σημαντικό, όμως, κατά τη γνώμη μου που μπορεί να πετύχει η τέχνη είναι η ορατότητα. Με την απεικόνιση του «προβλήματος», καλούμαστε να το κοιτάξουμε κατάματα, να το αναγνωρίσουμε και να το αντιμετωπίσουμε.