Καθαρά Δευτέρα: Η σημασία πίσω από τα «κούλουμα» και όσα δεν ξέρουμε γι' αυτή τη μέρα

Για κάποιους λαογράφους, η σημερινή μέρα είναι ο επίλογος των βακχικών εορτών της Αποκριάς. Σε ένα συμβολικό επίπεδο, η Καθαρά Δευτέρα οδηγεί στην κάθαρση, διώχνοντας κάθε είδους απόλαυση, που υπόσχεται το καρναβάλι. Ανεξαρτήτως ερμηνειών, η ημέρα απαγορεύει κάθε είδους εργασία, εκτός από το καθάρισμα των μαγειρικών σκευών από τα λίπη, γι' αυτό ονομάζεται και "Καθαρή".

Η Καθαρά Δευτέρα, πλήρως ταυτισμένη με τα κούλουμα, δηλώνει τη μαζική έξοδο του κόσμου στις εξοχές και τη φύση, σηματοδοτώντας την λήξη του αποκριάτικου κλίματος. Ως πρώτη ημέρα της μεγάλης Σαρακοστής, στο τραπέζι κάθε ελληνικού σπιτιού στήνονται νηστίσιμα πιάτα, για αποτοξίνωση από το πλούσιο φαγοπότι της Αποκριάς. Χαλβάς, ταραμάς, ελιές, θαλασσινά είναι ο βασικός γευστικός κορμός της ημέρας, πάντοτε με την συνοδεία λαγάνας.

Κάθε χρόνο, λοιπόν ο κόσμος ξεχύνεται στην εξοχή, πετώντας χαρταετό, στρώνοντας πλούσιο νηστίσιμο τραπέζι, ενώ σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, αναβιώνουν παραδοσιακά έθιμα. Ωστόσο, πολλοί από εμάς αγνοούμε τις απαντήσεις κάποιων βασικών ερωτημάτων γύρω από αυτή την ημέρα.

Από πού προήλθε η λέξη “Κούλουμα”;

Τα “κούλουμα” είναι γνωστά και με ορισμένες παραλλαγές της λέξης, όπως κούλουμπα, κουμουλάθες ή κούμουλες. Ανάμεσα στις απόψεις σχετικά με την ετυμολογία της λέξης, φαίνεται πως υπερτερεί η γνώμη που υποστηρίζει και ο πατέρας της ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, ότι δηλαδή προήλθε από τον αναγραμματισμό της λατινικής λέξης cumulus που σημαίνει σωρός, αφθονία ή επίλογος, υποδηλώνοντας έτσι το τέλος της αποκριάτικης περιόδου.

Μία άλλη πιθανή θεωρία εξηγεί ότι τα Κούλουμα προέρχονται από την επίσης, λατινική λέξη “columna”, που σημαίνει κίονας, κολόνα. Η εξήγηση φαίνεται να είναι βάσιμη, καθώς οι Αθηναίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν την Καθαρά Δευτέρα στους στύλους του Ολυμπίου Διός, χωρίς να ξεχνούν να πάρουν μαζί τους το χάρτινο σύνεργο του υπαίθριου παιχνιδιού, τον χαρταετό, που τελικά επικράτησε ως έθιμο.

Γιατί πετάμε χαρταετό την Καθαρά Δευτέρα;

Το πρωί της Καθαράς Δευτέρας χαρακτηρίζεται από πολύχρωμους χαρταετούς, που τραβούν το βλέμμα μικρών και μεγάλων, και ταξιδεύουν στον ουρανό. Το συγκεκριμένο έθιμο “προσφέρει” με τις απίθανες του πτήσεις μοναδικές στιγμές χαράς, ενώ το πέταγμα του χαρταετού την πρώτη μέρα της Σαρακοστής συμβολίζει την θεωρία ότι το ανθρώπινο πνεύμα είναι πλασμένο για να πετά στα ουράνια.

Η λαγάνα στο νηστίσιμο τραπέζι και άλλα έθιμα

Από το τραπέζι με τα νηστίσιμα, η λαγάνα δεν παραλείπεται ποτέ. Γιατί όμως, τρώμε αυτού του είδους το ψωμί; Η Λαγάνα είναι άζυμος άρτος, ψωμί δηλαδή χωρίς προζύμι. Η παρασκευή της είναι ακριβώς ίδια με τα “άζυμα”, τον άρτο δηλαδή που προσέφερε ο Θεός στους Ισραηλίτες για να τους βοηθήσει, κατά την έξοδο τους από την Αίγυπτο. Έτσι, ξεκινάει η νηστεία των τροφών.

Τ' ακούτε τι παράγγειλε η Καθαρή Δευτέρα; Πεθαίν' ο Κρέος, πέθανε, ψυχομαχάει ο Τύρος, σηκώνει ο Πράσος την ουρά κι ο Κρέμμυδος τα γένια. Μπαλώστε τα σακούλια σας, τροχίστε τα λεπίδια και στον τρανό τον πλάτανο, να μάσουμε στεκούλια” (Δημοτικός σατυρικός θρήνος Φθιώτιδας)

Μία τέτοια ημέρα όμως, δεν θα μπορούσαν να παραλείπονται και πρωτότυπα έθιμα. Ενδεικτικά, στη Μεσσήνη, γίνεται η αναπαράσταση της εκτέλεσης μιας γερόντισσας, της γριάς Συκούς, που κατά την παράδοση, κρεμάστηκε στη θέση Κρεμάλα της πόλης, με εντολή του Ιμπραήμ Πασά, επειδή είχε το θάρρος, εξηγώντας του ένα όνειρο που είχε δει, να του πει ότι η εκστρατεία του και ο ίδιος θα είχαν οικτρό τέλος από το σθένος των επαναστατημένων Ελλήνων. Μετά την αναπαράσταση, μπορεί κάθε επισκέπτης να "κρεμαστεί" από τους ψευτοδήμιους της κρεμάλας.

Ο Βλάχικος Γάμος είναι ένα ακόμη έθιμο που αναβιώνει την Καθαρά Δευτέρα στη Θήβα από το 1830, μετά την απελευθέρωση των ορεινών περιοχών. Οι Βλάχοι, δηλαδή οι τσοπάνηδες από την Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Ρούμελη εγκατέλειψαν τότε την άγονη γη τους και βρήκαν γόνιμο έδαφος νοτιότερα. Το θέαμα είναι έξοχο, η γαμήλια πομπή πολύχρωμη και η μουσική, που τη συνοδεύουν πίπιζες και νταούλια, εξαιρετικά ζωντανή.

Όποια έθιμα και αν παρακολουθήσετε φέτος, όπως και αν περάσετε τη φετινή Καθαρή Δευτέρα, να κρατήσετε τη χαρά που απομένει από το αποκριάτικο πνεύμα ζωντανή και μες στη Σαρακοστή. Καλά Κούλουμα!