Όταν το παιδί σας εισπράττει βία στο σχολείο

Με αφορμή την αυριανή Παγκόσμια Ημέρα για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ο Ψυχίατρος, Τσιάντης Άλκης Κωνσταντίνος και ο Ψυχολόγος, Δαφνάς Κωνσταντίνος από την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου μας μιλούν για το σχολικό εκφοβισμό και την ενδοσχολική βία. Κάθε παιδί έχει δικαίωμα να πηγαίνει στο σχολείο χωρίς φόβο. Η σχολική κοινότητα πρέπει να είναι ένα ασφαλές πλαίσιο. Δυστυχώς, όμως το δικαίωμα αυτό καταπατάτε. 

Για ποιο λόγο έχει πάρει τόσο μεγάλες διαστάσεις το φαινόμενο του bullying στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια;

Σύμφωνα με διάφορες επιστημονικές έρευνες στον Ελλαδικό χώρο, όπως την τελευταία έρευνα της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., περίπου ένα 15% των μαθητών του δημοτικού πέφτουν θύματα διαφόρων μορφών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο. Πρέπει να γίνεται διαχωρισμός των φαινομένων αυτών στο Δημοτικό και το Γυμνάσιο/ Λύκειο, όπου και τα ποσοστά και οι εκδηλώσεις της επιθετικής συμπεριφοράς διαφέρουν. Το φαινόμενο πάντα υπήρχε απλά δεν αναγνωρίζονταν ως πρόβλημα. Η μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και ενημέρωση εκπαιδευτικών, γονέων και μαθητών και της κοινής γνώμης συνολικά με διάφορους τρόπους π.χ. συστηματικά προγράμματα/ παρεμβάσεις, έχει αναδείξει το πρόβλημα. Τέτοια προγράμματα εφαρμόζει η Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. στα σχολεία από το 2006. Οι γενικότερες κοινωνικές και οικονομικές δυσκολίες τα τελευταία χρόνια λόγω της κρίσης πιθανά να έχουν οδηγήσει επίσης σε μια αυξητική τάση του φαινομένου.

Πρόκειται για πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Εκτός από τις οικογενειακές και κοινωνικές προεκτάσεις του, έχουν τεράστια σημασία οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος για το πρόβλημα και το συναισθηματικό κλίμα του σχολείου (που αναλύθηκε προηγουμένως). Ο εκφοβισμός πρέπει να αναγνωρίζεται και να αντιμετωπίζεται έγκαιρα αλλά αυτό προϋποθέτει γνώση. Οι παρεμβάσεις πρέπει να είναι συστηματικές και να εστιάζει κανείς στην πρόληψη σε καθολικό επίπεδο. Εμπλέκοντας δηλαδή συνολικά τη σχολική κοινότητα ακόμα και την ευρύτερη κοινότητα στην οποία ζουν και μεγαλώνουν τα παιδιά.

Πώς τα παιδιά μπορούν να φέρονται με τόση σκληρότητα στους συμμαθητές τους;

Το αποτέλεσμα της βίαιης συμπεριφοράς είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Η βία ενυπάρχει στον άνθρωπο και παίζει ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα αλλά μέσα από τις διαδικασίες της ψυχολογικής ωρίμανσης και τις κοινωνικές επιταγές χαλιναγωγείται και μετουσιώνεται σε άλλες μορφές έκφρασης π.χ. διεκδικητικότητα. Εάν το παιδί εκτίθεται σε βία από νωρίς στο σπίτι ή στον κοινωνικό περίγυρο ενδέχεται να αναπτύξει βίαιη συμπεριφορά. Κάτι τέτοιο εξαρτάται φυσικά και από την ιδιοσυγκρασία - προσωπικότητα του παιδιού, την έλλειψη ενσυναίσθησης, την ανοχή του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου σε τέτοιες συμπεριφορές, τον τρόπο διαπαιδαγώγησης, τυχόν ψυχικές δυσκολίες. Έχει τεράστια σημασία λοιπόν το κλίμα που καλλιεργείται αρχικά μέσα στην οικογένεια και μετά μέσα στην τάξη και το σχολείο συνολικά. Αν υπάρχει αλληλοσεβασμός, αλληλοκατανόηση και αλληλεγγύη τότε και τα φαινόμενα βίας είναι λιγότερα.  Μεγάλη σημασία έχουν και οι απόψεις και συμπεριφορές των ενηλίκων προς τη βία. Δεν μπορούμε να περνάμε "διπλά μηνύματα" στα παιδιά από τη μία να καταδικάζουμε τη βία και ταυτόχρονα οι ίδιοι να υιοθετούμε βίαιες ή εκφοβιστικές συμπεριφορές.

Πώς αναγνωρίζονται οι εκφοβιστές του σχολείου;

Τα άτομα που ασκούν εκφοβισμό μπορεί να τα αναγνωρίσει κανείς παρατηρώντας τη συμπεριφορά τους. Ο συμπεριφορά ενός εκφοβιστή εκτός από οικογενειακούς και κοινωνικούς παράγοντες μπορεί να σχετίζεται με χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του και πώς το παιδί αυτό εκφράζει την επιθετικότητα του. Από την αίσθηση υπεροχής, αναγνώρισης και κυριαρχίας που μπορεί να του δίνει μια τέτοια συμπεριφορά από τους συνομηλίκους του. Από την εικόνα εαυτού που μπορεί να έχει διαμορφώσει ως τώρα και το πώς διαχειρίζεται την σχέση του με τους άλλους.

Πώς παιδιά που δεν είχαν πρόθεση να βλάψουν τους συμμαθητές του γίνονται μέλη μιας ομάδας που ασκεί βία; Υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών που μπαίνουν στην ομάδα για να προστατευθούν από το bullying;

Ο εκφοβισμός είναι ένα ομαδικό φαινόμενο, όπου εκτός από τον εκφοβιστή και τον εκφοβιζόμενο, μεγάλο ρόλο παίζουν και οι παρατηρητές. Είναι λοιπόν συχνά λανθασμένη πρακτική να στοχοποιείται το παιδί ή τα παιδιά που εκφοβίζουν. Οφείλει κανείς να αναγνωρίζει τα δυναμικά που αναπτύσσονται μέσα σε μια ομάδα που είναι αυτά που καθορίζουν και την συνέχιση ή όχι των περιστατικών εκφοβισμού.  Κάποια παιδιά μπορεί να γίνουν μέλη μιας ομάδας εκφοβιστών για διάφορους λόγους, όπως όταν έχουν συχνά εκφοβιστεί τα ίδια και υιοθετούν κι αυτά την εκφοβιστική συμπεριφορά ή ο φόβος μήπως εκφοβιστούν και τα ίδια. Συχνά τα παιδιά που εκφοβίζουν επιθυμούν να αποκτήσουν ένα status στην ευρύτερη ομάδα της τάξης ή του σχολείου.

Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή το να μιλήσουμε για εκφοβισμό στο νηπιαγωγείο. Δεν υπάρχουν πολλές έρευνες ακόμη σχετικά. Χρειάζεται πολλή προσοχή στο να προσδιοριστεί η μορφή της συμπεριφοράς λόγω της αναπτυξιακής φάσης εάν πρόκειται για εκφοβισμό ή όχι.  Σίγουρα όμως επιθετικές συμπεριφορές που έχουν τέτοιο χαρακτήρα εμφανίζονται και στο νηπιαγωγίο. Μια τέτοια συμπεριφορά μπορεί να εμφανίζεται και ακόμα νωρίτερα μέσα στην οικογένεια σε ανταγωνιστικές συγκρούσεις μεταξύ μεγαλύτερων και μικρότερων παιδιών.

Πόση «ζημιά» γίνεται στην ψυχική υγεία ενός παιδιού που έχει υποστεί σχολική βία;

Η έκταση του προβλήματος εξαρτάται από την σοβαρότητα του κάθε περιστατικού, την ένταση, τη διάρκεια και τα ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού που το έχει υποστεί. Στα συμπτώματα συμπεριλαμβάνονται ψυχοσωματικά προβλήματα, συναισθηματικές διαταραχές όπως άγχος, κατάθλιψη ή ακόμη και αφορμή για σοβαρότερες ψυχικές παθήσεις. Δεν είναι λίγες οι φορές που παιδιά και έφηβοι που εκτίθενται σε εκφοβιστικές συμπεριφορές αναπτύσσουν ιδέες αυτοκτονίας ή κάνουν και απόπειρες που δυστυχώς συχνά είναι μοιραίες.

Πώς επηρεάζεται η μετέπειτα ζωή του παιδιού που ασκεί βία;

Έρευνες έχουν δείξει ότι, εάν δεν έχει υπάρξει έγκαιρη και συστηματική παρέμβαση, τα παιδιά που εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού εκφοβίζοντας έχουν χειρότερη πρόγνωση να εμφανίσουν σοβαρές δυσκολίες. Ένα σημαντικό ποσοστό παιδιών που εκφοβίζουν συστηματικά οδηγείται στην ενήλικη ζωή στην αντικοινωνική συμπεριφορά και την παραβατικότητα.

Η θέση της οικογένειας στο bullying ποια είναι; Ποιο είναι το πλαίσιο ενός παιδιού που ασκεί βία στους συμμαθητές του;

Η οικογένεια παίζει σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του φαινομένου όπως συζητήθηκε προηγουμένως. Τόσο στη σωστή διαπαιδαγώγηση όσο και στις αρχές που δίνει στα μέλη της σχετικά με τον τρόπο που σχετίζονται και επικοινωνούν. Όταν δεν προάγεται η ενσυναίσθηση, δηλαδή η κατανόηση του πως νιώθει ο άλλος, ο σεβασμός και η αλληλεγγύη, η διαφορετικότητα, η δυνατότητα έκφρασης των συναισθημάτων τότε δημιουργείται η προϋπόθεση παρουσίας του φαινομένου.

Δεδομένου ότι η πλειοψηφία των παιδιών έχουν κινητό τηλέφωνο στο σχολείο, πώς η χρήση του επηρεάζει το σχολικό εκφοβισμό; Τα social media τι ρόλο παίζουν;

Έχει οδηγήσει στην παρουσία μιας άλλης μορφής εκφοβισμού, τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αποτελεί την πιο σύγχρονη μορφή εκφοβισμού, η οποία παίρνει εύκολα και γρήγορα διαστάσεις και εκτός σχολείου. Περιλαμβάνει την αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού, καθώς και τη δημοσίευση φωτογραφιών ή βίντεο τα οποία έχουν ληφθεί χωρίς τη γνώση ή τη συγκατάθεση του παιδιού ή εφήβου που εκφοβίζεται. Αυτά στέλνονται στο ίδιο το άτομο ή κυκλοφορούν σε γνωστούς του αποδέκτες μέσα από το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, από υπηρεσίες που παρέχουν τα κινητά τηλέφωνα (μηνύματα MMS και SMS), και από διαδικτυακούς τόπους κοινωνικής δικτύωσης (Facebook, Twitter, Google+ κ.λπ.) και ανάρτησης βίντεο (YouΤube κ.λπ.).

Το bullying παρατηρείται από κάποια συγκεκριμένη κοινωνική τάξη; Επίσης, ποια η διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα;

Το φαινόμενο παρατηρείται σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Τα ποσοστά δεν διαφέρουν ανάμεσα στα δύο φύλα. Υπάρχει διαφοροποίηση στον τρόπο έκφρασης, τα αγόρια σωματικά κυρίως, τα κορίτσια λεκτικά, αν και τείνει να εξισωθεί.  Στο Δημοτικό είναι πιο συχνά τα περιστατικά συνολικά με επικράτηση της σωματικής βίας ενώ προς το Γυμνάσιο και Λύκειο επικρατεί η λεκτική βία και ο κοινωνικός αποκλεισμός. Τα περιστατικά δε σωματικής βίας στις μεγάλες τάξεις είναι συχνά πιο "εκρηκτικά".

Πώς το σχολείο ενθαρρύνει τα παιδιά που έχουν δεχτεί βία να μιλήσουν; Πώς οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν στην “ψυχολογική αποκατάσταση” των παιδιών που έχουν πέσει θύματα bullying;

Αρχικά, εφαρμόζοντας προγράμματα πρόληψης και διαμορφώνοντας εγκαίρως ένα θετικό ψυχοσυναισθηματικό κλίμα στο σχολείο. Δημιουργώντας συνθήκες ασφάλειας και εμπιστοσύνης για όλους τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Εγκαθιστώντας ουσιαστικές σχέσεις συνεργασίας με τους γονείς. Παρεμβαίνοντας εγκαίρως στα περιστατικά εκφοβισμού τόσο για τον εκφοβιστή όσο και για τον εκφοβιζόμενο. Οι γονείς μπορούν να γίνουν υποστηρικτικοί στα παιδιά τους με το να είναι διαθέσιμοι να ακούσουν, να καταλάβουν και να βοηθήσουν τα παιδιά τους. Να συνεργαστούν εγκαίρως με το σχολείο και να αναζητήσουν τη συμβουλή ειδικού.

Έχουν έρθει κάποια στιγμή οι δύο πλευρές σε διάλογο υπό την επίβλεψη των ενηλίκων με στόχο να ακουστούν και οι δύο πλευρές; Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποιο περιστατικό;

Αποτελεί ένα από τα στάδια της παρέμβασης. Αφού όμως πρώτα προηγηθούν ατομικές παρεμβάσεις με την κάθε πλευρά, γίνουν συναντήσεις με τους γονείς χωριστά και αξιολογηθεί συνολικά το περιστατικό.

Ο "εκφοβιστής" και ο"εκφοβιζόμενος" συνυπάρχουν μέσα στο χώρο αλλά και μέσα στην τάξη. Η συνεργασία μέσα στην τάξη πώς γίνεται; Ποια είναι η δυναμική που δημιουργείται και ποιος ο ρόλος του δασκάλου σ΄αυτή;

Δεν μπορεί να υπάρξει συνεργασία όταν υπάρχει καθεστώς εκφοβισμού. Χρειάζεται να υπάρξει άμεση παρέμβαση σε ατομικό επίπεδο, σε επίπεδο τάξης και σχολείου. Η δυναμική που δημιουργείται είναι εντελώς δυσλειτουργική με τις προαναφερθείσες επιπτώσεις. Ο ρόλος του δασκάλου είναι πολύ σημαντικός. Καθορίζει το πλαίσιο και ευνοεί τις συνθήκες για ένα θετικό ψυχοσυναισθηματικό κλίμα. Φυσικά σε συνεργασία με τους υπόλοιπους διδάσκοντες και τους γονείς.

Τσιάντης Άλκης Κωνσταντίνος, MD, PhD, Ψυχίατρος- Ψυχοθεραπευτής, Επιστημονικός Υπεύθυνος για τα προγράμματα Πρόληψης και Αντιμετώπισης του Εκφοβισμού της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.

Δαφνάς Κωνσταντίνος, MSc, Ψυχολόγος, Επιστημονικός Συνεργάτης, Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.