Η είδηση θανάτου του πολυβραβευμένου συγγραφέα, Μίλαν Κούντερα στα 94 του, έχει προκαλέσει παγκόσμια θλίψη. Πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του ύστερου 20ου αιώνα, ενώ ξεχώρισε για τα έργα του, όπως: «Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι», «Το αστείο», «Η άγνοια», «Η γιορτή της ασημαντότητας».
Ο Κούντερα είχε συγγράψει τόσο στην τσέχικη όσο και στη γαλλική γλώσσα, ενώ επιμελήθηκε προσωπικά όλες τις γαλλικές μεταφράσεις των βιβλίων του, προσδίδοντάς τους ισχύ πρωτοτύπου και όχι μεταφρασμένου έργου. Κατόπιν λογοκρισίας, η κυκλοφορία των έργων του ήταν απαγορευμένη στην πατρίδα του μέχρι και την πτώση της κομμουνιστικής κυβέρνησης κατά τη βελούδινη επανάσταση του 1989. Ας δούμε όμως καλύτερα τις πτυχές της ζωής του αλλά και της συγγραφικής του πορείας.
Τα πρώτα χρόνια και οι σπουδές
Ο Κούντερα ήρθε στη ζωή την 1η Απριλίου του 1929 σε μία μεσοαστική και ιδιαίτερα καλλιεργημένη οικογένεια στο Μπρνο της Τσεχοσλοβακίας. Ο πατέρας του, Λούντβιχ Κούντερα (1891-1971), ήταν σημαντικός μουσικολόγος και πιανίστας, μαθητής του μεγάλου συνθέτη Λέος Γιάνατσεκ (Leoš Janáček). Ο Μίλαν διδάχτηκε πιάνο από τον πατέρα του και αργότερα σπούδασε μουσικολογία και σύνθεση. Έτσι, μουσικολογικές επιρροές εμφανίζονται συχνά στο έργο του, όπως στο βιβλίο του Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, στο οποίο ενθέτει πεντάγραμμα με μελωδίες του Μπετόβεν ως εκφραστικό μέσο μιας συγκεκριμένης ψυχολογικής κατάστασης.
Czech novelist Milan Kundera dies at 94 https://t.co/93tCZDtlNU
— ABS-CBN News (@ABSCBNNews) July 12, 2023
Ο εμβληματικός συγγραφέας ολοκλήρωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευσή του στο Μπρνο το 1948 και στη συνέχεια σπούδασε Λογοτεχνία και Αισθητική στη Σχολή Τεχνών του Πανεπιστημίου του Καρόλου στην Πράγα. Έπειτα από δύο ακαδημαϊκούς κύκλους μετεγγράφηκε στη Σχολή Κινηματογράφου της Ακαδημίας Θεάματος της Πράγας και αρχικά παρακολούθησε διαλέξεις στη σκηνοθεσία και στη σεναριογραφία.
Ο ίδιος ανήκε σε μια γενιά νεαρών Τσέχων που διαθέτοντας ελάχιστη έως ανύπαρκτη τριβή με την προπολεμική Δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας, η ιδεολογία τους επηρεάστηκε δραστικά από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη γερμανική κατοχή. Ήδη από τα εφηβικά του χρόνια ο Κούντερα γράφτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας με ενεργή κοινωνική και πολιτική δράση, η οποία το 1950 οδήγησε στην απότομη παύση των ακαδημαϊκών σπουδών του.
Την ίδια χρονιά ο Μίλαν Κούντερα και ο συγγραφέας Ζαν Τρεφούλκα εκδιώχθηκαν από το Κομμουνιστικό Κόμμα με την κατηγορία των "αντικομματικών δραστηριοτήτων". Αργότερα, το 1962, ο Τρεφούλκα θα περιγράψει το γεγονός στη νουβέλα του Happiness Rained On Them ενώ το 1967 και ο ίδιος ο Κούντερα θα εμπνευστεί και θα βασίσει εκεί το κύριο θέμα του μυθιστορήματός του Το Αστείο.
Η αρχή μιας λαμπρής λογοτεχνικής πορείας
Αξίζει να σημειωθεί πρώτα από όλα, πως ο Κούντερα έχει επανειλημμένα τονίσει τη λογοτεχνική του ταυτότητά του ως μυθιστοριογράφου παρά ως πολιτικού συγγραφέα. Η μυθοπλασία του, συνυφασμένη με φιλοσοφική παρέκβαση και ισχυρά επηρεασμένη από τη γραφή του Ρόμπερτ Μούζιλ και τη φιλοσοφία του Νίτσε, απαντάται επίσης σε συγγραφείς όπως ο Αλέν Ντε Μποτόν και ο Άνταμ Θίργουελ.
Αρχικά ο Κούντερα έγραψε στην τσέχικη γλώσσα αλλά από το 1993 και έπειτα, χρησιμοποίησε τη γαλλική. Μεταξύ 1985 και 1987 ανέλαβε την επιμέλεια της μετάφρασης στη γαλλική των αρχικών έργων του με αποτέλεσμα εκείνα να επέχουν θέση πρωτότυπου έργου. Τα βιβλία του Κούντερα έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.
Παρόλο που το πρώιμο ποιητικό του έργο θεωρείται ισχυρά προκομμουνιστικό, τα μυθιστορήματά του δεν εγκλωβίζονται σε ιδεολογικές ταξινομήσεις. Ο πολιτικός σχολιασμός εκλείπει ολικά (εξαιρουμένης της βαθύτερης φιλοσοφικής στοχαστικής) με εφαλτήριο το βιβλίο του Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι.
Ο Μίλαν Κούντερα,έλεγε συχνά πως ανασύρει τις επιρροές του όχι μόνο από αναγεννησιακούς συγγραφείς όπως ο Βοκκάκιος και ο Φρανσουά Ραμπελέ αλλά επίσης από τους Λώρενς Στερν, Χένρι Φίλντινγκ, Ντενί Ντιντερό, Ρόμπερτ Μούζιλ, Βίτολντ Γκομπρόβιτς, Χέρμαν Μπροχ, Φραντς Κάφκα, Μάρτιν Χάιντεγκερ και ίσως ισχυρότερα από τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες, με του οποίου την κληρονομιά θεωρεί ότι ταυτίζεται περισσότερο
Μυθιστορήματα για να ξεχωρίσεις
Το 1984 εκδίδει το γνωστότερο δημιούργημα του, Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, στο οποίο χρονικογραφεί την εύθραυστη φύση της μοίρας του ατόμου ως μονάδας, ισχυριζόμενος πως η μοναδική ανθρώπινη ζωή είναι ασήμαντη υπό το Νιτσεϊκό πρίσμα της αυτούσιας αιώνιας επανάληψής της μέσα σ' ένα άπειρο σύμπαν. Το 1988 ο Αμερικανός σκηνοθέτης Φίλιπ Κάουφμαν δημιούργησε την κινηματογραφική εκδοχή του βιβλίου. Το αποτέλεσμα, ενώ θεωρήθηκε γενικά επιτυχημένο, ενόχλησε αρκετά τον συγγραφέα, με αποτέλεσμα να απαγορεύσει τις διασκευές στα μυθιστορήματά του.
«Το πρόβλημα δεν είναι ο θάνατος, είναι η αθανασία. Την μεγάλη αθανασία την αξιώνονται όσοι διαβαίνουν το όριο της φήμης», γράφει μεταξύ άλλων το 1990 ο Μίλαν Κούντερα στο μυθιστόρημα του «Αθανασία»
Στο πρώτο του μυθιστόρημα, Το Αστείο, εξέθεσε σατιρικά τη φύση του ολοκληρωτισμού της κομμουνιστικής περιόδου. Το γεγονός αυτό τον οδήγησε στη "μαύρη λίστα" της Τσεχοσλοβακίας όπως και στην απαγόρευση του λογοτεχνικού του έργου. Τα πρώιμα μυθιστορήματα του Κούντερα γενικά εξερευνούν το δίπολο τραγικότητας και κωμικότητας του ολοκληρωτισμού, παρ' όλα αυτά ο ίδιος δεν τα θεωρεί πολιτικό σχολιασμό, σχολιάζοντας πως "Η καταδίκη του ολοκληρωτισμού δεν αξίζει ένα μυθιστόρημα".
Milan Kundera, the author of "The Unbearable Lightness of Being", has died aged 94. Kundera won accolades for his style depicting themes and characters that floated between the mundane reality of everyday life and the lofty world of ideas. https://t.co/ns6LXDNHO5
— National Business Daily (@NBDPress) July 12, 2023
Στο μη-μυθοπλαστικό βιβλίο του Η Τέχνη του Μυθιστορήματος τονίζει ότι η φαντασία του αναγνώστη αυτόματα ολοκληρώνει την εικόνα του συγγραφέα ενώ εκείνος ως δημιουργός επικεντρώνεται μόνο στον αναγκαίο βαθμό, καθώς η φυσική παρουσία δεν είναι χαρακτηριστική στην κατανόηση του χαρακτήρα. Έτσι, για τον Κούντερα το αναγκαίο ενδέχεται να αποφεύγει την κατάδειξη της φυσικής παρουσίας, ακόμα και του εσωτερικού κόσμου των χαρακτήρων του.
Γιατί ο ίδιος έλεγε πως είναι ένας «ένας μυθιστοριογράφος χωρίς μήνυμα»
Ο Κούντερα αυτοπροσδιοριζόταν, σύμφωνα με τη wikipedia, ως μυθιστοριογράφος χωρίς μήνυμα. Για παράδειγμα, στην Τέχνη του Μυθιστορήματος, μια συλλογή από δοκίμιά του, ανακαλεί ένα περιστατικό με κάποιον Σκανδιναβό εκδότη, διστακτικό στην προοπτική της έκδοσης του μυθιστορήματος Αποχαιρετιστήριο Πάρτυ εξαιτίας του διαφαινόμενου μηνύματος κατά των εκτρώσεων.
Ο συγγραφέας εξηγεί πως όχι μόνο ο εκδότης εσφαλμένα προσέδωσε μήνυμα στο έργο αλλά και ότι ο ίδιος «...είναι ευτυχής με την παρεξήγηση. Είχα επιτύχει ως μυθιστοριογράφος. Είχα επιτύχει στη συντήρηση της ηθικής ασάφειας της περίστασης. Είχα μείνει πιστός στην ουσία της τέχνης του μυθιστορήματος: στην ειρωνεία. Και η ειρωνεία δε δίνει δεκάρα για μηνύματα!».
Ο Κούντερα είχε επίσης παρεμβάλει στο έργο του θέματα σχετικά με τη μουσική, αναλύοντας την τσέχικη παραδοσιακή μουσική παραθέτοντας τη διαδρομή απ' τον Λέος Γιάνατσεκ έως τον Μπέλα Μπάρτοκ. Ευρύτερα στη γραφή του εισάγει μουσικά αποσπάσματα στο κείμενο (για παράδειγμα στο βιβλίο του Το Αστείο) ή συζητά περί του Άρνολντ Σένμπεργκ και της Ατονικότητας.
Οι τιμητικές διακρίσεις
Το 1985 ο Κούντερα έλαβε το βραβείο Jerusalem Prize. Η ομιλία του κατά την παραλαβή του βραβείου βρίσκεται τυπωμένη στη συλλογή δοκιμίων του "Η τέχνη του Μυθιστορήματος". Το 1987 Κέρδισε το Αυστριακό Κρατικό βραβείο (The Austrian State Prize) Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας.
Celebrated Czech-born author Milan Kundera has passed away after a long period of illness. He was 94. https://t.co/XDPqM7HsZu
— The Wire (@thewire_in) July 12, 2023
Το 2000 βραβεύτηκε με το Διεθνές Βραβείο Herder (Herder Prize). To 2007 τιμήθηκε με το Τσεχικό Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας. Θρυλείται επίσης ότι είχε εξεταστεί η συμμετοχή του ως υποψήφιου βράβευσης για το Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Η αρχή των διώξεων
Στις 13 Οκτωβρίου του 2008 η τσέχικη εβδομαδιαία εφημερίδα Respekt δημοσίευσε έρευνα που διεξήγαγε το "Τσέχικο Ινστιτούτο Σπουδών Ολοκληρωτικών Καθεστώτων", η οποία έφερε τον Μίλαν Κούντερα ως καταγγέλλοντα στην αστυνομία έναν νεαρό πιλότο, τον Μίροσλαβ Ντβοράτσεκ. Η έρευνα βασίστηκε σε αστυνομικό αρχείο του 1950 το οποίο ανέφερε ως πληροφοριοδότη τον "Μίλαν Κούντερα, γεννηθέντα 1.4.1929".
Ως θύμα της επακόλουθης σύλληψης υποδεικνυόταν ο Μίροσλαβ Ντβοράτσεκ, ο οποίος φερόταν να άφησε την Τσεχοσλοβακία κατόπιν εντολής να καταταγεί στο πεζικό απαλλασσόμενος από τα καθήκοντά του στην Αεροπορική Ακαδημία και επέστρεψε στην Τσεχοσλοβακία ως δυτικός κατάσκοπος.
Ο Ντβοράτσεκ επέστρεψε μυστικά μέσω του φεγγίτη στο φοιτητικό θάλαμο της Ίβα Μιλίτκα, ερωμένης ενός φίλου του. Η Μιλίτκα έβγαινε και αργότερα παντρεύτηκε με κάποιον συμμαθητή, τον Ιβάν Ντλασκ, ο οποίος γνώριζε τον Κούντερα. Τα αστυνομικά αρχεία της εποχής αναφέρουν ότι η Μιλίτκα ανέφερε την παρουσία του Ντβοράτσεκ στην πόλη, πρώτα στον Ντλασκ, εκείνος στον Κούντερα κι εκείνος τελικά στην αστυνομία.
Παρόλο που η κομμουνιστική εισαγγελία ζήτησε τη θανατική ποινή του Ντβοράτσεκ, εκείνος τελικά καταδικάστηκε σε 22 χρόνια φυλάκισης, του επιβλήθηκε πρόστιμο 10.000 κορόνες για καταπάτηση περιουσίας, του αφαιρέθηκαν τα πολιτικά δικαιώματα. Τελικά εξέτισε 14 χρόνια καταναγκαστική εργασία σε κομμουνιστικό στρατόπεδο και σε ορυχείο ουρανίου έως και την αποφυλάκισή του.
Έπειτα από τη δημοσίευση της Respekt (στην οποία αναφέρεται ότι ο Μίλαν Κούντερα δεν είχε γνωρίσει ποτέ τον Ντβοράτσεκ), ο Κούντερα αρνήθηκε την κατηγορία, αναφέροντας ότι δεν τον γνώρισε ποτέ καθώς κι ότι δεν μπορούσε καν να θυμηθεί τη γνωριμία του με τη Μιλίτκα. Οι δηλώσεις του εξαγγέλθηκαν στην Τσεχία και έχουν μεταφραστεί (παραφρασμένα και συντομογραφικά) στην αγγλική γλώσσα.
Ο Μίλαν Κούντερα κατάφερε μέσα από το συνολικό του έργο να επαναπροσδιορίσει το «είναι», αφήνοντας έναν πλούσιο πολιτιστικό θησαυρό πίσω, για τους αναγνώστες του.
